Dzień 23 października 1950 r. był bardzo słoneczny, ciepły i pełen wspaniałych barw jesieni. Kiedy wróciłem ze szkoły po sześciu lekcjach z młodzieżą Liceum Ogólnokształcącego w Andrychowie, przywitała mnie moja matka, która mieszkała wraz ze mną. W budynku plebani nie było zbyt wielu pomieszczeń, dlatego mieszkałem wówczas, jako katecheta, prywatnie u pani Marii S., naprzeciwko Szkoły Podstawowej w Andrychowie. Zajmowałem wspólnie z matką dwa niewielkie pokoiki, kuchnię i ubikację na strychu. Mama w tym dniu obchodziła urodziny, właśnie kończyła 59 rok życia. Złożyłem Jej serdeczne życzenia i podziękowałem Bogu za to, że jeszcze mam matkę. Ojciec nie żył już od 1949 roku.

Zmęczony usiadłem przy biurku i dla relaksu zacząłem czytać opowiadania Jana Dobraczyńskiego zatytułowane Najwyższa miłość. Autor opisuje dzieje kapłana, który znalazł się w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, gdzie snuje refleksje: „widocznie nie wystarczają mi jedne święcenia kapłańskie, jakie otrzymałem. Muszę przyjąć święcenia drugie z rąk cierpienia". Dziwnie uderzyły mnie te słowa. Dłuższy czas rozmyślałem nad nimi. Znałem obóz oświęcimski, bo choć nie byłem jego więźniem, pracowałem na pierwszej placówce duszpasterskiej w pobliskiej parafii Jawiszowice i często patrzyłem na potworności tego miejsca zagłady. Z zadumy wyrwał mnie ostry głos dzwonka przy drzwiach wejściowych.

Kiedy otwarłem drzwi, przy wejściu stało trzech młodych mężczyzn. Najstarszy z nich wręczył mi jakieś pismo i oświadczył, że jestem aresztowany, a oni mają nakaz przeprowadzenia rewizji w moim mieszkaniu. Z bijącym sercem przeczytałem rozkaz aresztowania, bez podania powodu, wydany przez Prokuraturę Wojskową w Katowicach. Przybysze obserwowali mnie bacznie. Jeden z nich, wyglądający na najmłodszego, powiedział do mnie z pewnym cynizmem w głosie: „Ksiądz mnie uczył w szkole". Ja nie bardzo go sobie przypominałem, ale w zdenerwowaniu odpowiedziałem: „Właściwie już wtedy wiedziałem, że z ciebie nic dobrego nie będzie". Zbyli moje złośliwe powiedzenie milczeniem. Może krępowała ich nieco obecność mojej matki, która nie mogła pojąć co się stało i z bladymi wargami pytała: „Za. co? Za co?". Kazali jej usiąść w kącie i nie mieszać się. Ja również musiałem zająć pozycję z dala od drzwi i okna, i siedzieć bez ruchu.

Rozpoczęła się ubecka ceremonia rewizji, czyli rozrzucania wszystkiego, co wzięli do rąk. Rozpoczęli od szafy z ubraniami i bielizną. Przetrząsali także wszystkie kieszenie. Szef tej „brygady" od czasu do czasu wyrażał zdziwienie, że nie znajdują pieniędzy, podejrzanych listów czy innych poszukiwanych przedmiotów. „Pewnie zdążyliście wszystko pochować" - warknął do mnie ze złością. Odpowiedziałem tylko cynicznym spojrzeniem.

Jeszcze większa złość ogarnęła go przy rewizji książek. Tych już nie rzucali na podłogę, ale skrupulatnie przeglądali, szukając widocznie listów czy jakichkolwiek pism. Notowali również tytuły niektórych książek, a podejrzane wrzucali do worka. W pewnej chwili ów mój dawny uczeń wręczył szefowi książkę zatytułowaną Curie Skłodowska, napisaną przez jej córkę Ewę, mówiąc: „Szefie, to jakieś pisma kurii biskupiej, pewnie krakowskiej". Szef machinalnie wrzucił książkę do worka. Tych skonfiskowanych książek zebrano trzy worki i nigdy ich już nie widziałem. Szefa oburzała tylko liczba moich książek. Wprawdzie - będąc wówczas młodym księdzem -nie miałem ich jeszcze zbyt wiele, ale zdaniem przedstawiciela ówczesnego reżimu i to było przejawem marnotrawstwa, wydawania pieniędzy na rzeczy niepotrzebne.

Jeden z nich zapytał: „A gdzie macie pieniądze, dolary?". Odpowiedziałem: „Jak pan widzi, to jest moje bogactwo". Na różne złośliwe uwagi nie odpowiadałem już wcale, zwłaszcza że mama prosiła mnie, bym milczał, bo się narażę na szykany.

Siedziałem około godziny nieruchomo w miejscu wyznaczonym mi przez ubeków, aż wreszcie wstałem. Mimo ich sprzeciwu, zacząłem spacerować nerwowo po mieszkaniu. Zauważyłem wówczas, że po twarzy mego „opiekuna" ociekają krople potu, tak gorliwie poszukiwał dowodów rzeczowych moich „przestępstw". Z przekąsem więc powiedziałem:

„Widzę, że się pan spocił, widocznie to ciężka praca, ale spocicie się jeszcze bardziej, bo nas Polaków jest dużo i będzie to was kosztować dużo wysiłku i potu zanim nas wykończycie". Spojrzał na mnie jakimś mętnym wzrokiem. Myślałem, że mnie uderzy, ale się pohamował i nie odezwał się ani słowem.

Rewizja w jednym pomieszczeniu trwała około dwóch godzin. Następnie przeszli do drugiego. Nie przechowywałem u siebie nic podejrzanego, więc byłem spokojny o jej wynik. Nagle jednak zadrżałem. Przypomniałem sobie, że przed rokiem przyszedł do mnie partyzant i przyniósł rewolwer jeszcze z czasów okupacji, który wspólnie zamurowaliśmy na strychu w obecnym moim mieszkaniu. „Może się kiedyś ta broń jeszcze na coś przydać" - tłumaczyliśmy sobie, starannie maskując miejsce ukrycia. Przypomniałem to sobie i nie byłem pewny, czy moi „opiekunowie" nie mają czasem przyrządu do wykrywania broni, w takim wypadku będę pogrzebany.

Pomimo sprzeciwu szefa nie usiadłem już, lecz chodziłem nerwowo po mieszkaniu. Z pokoju, który już został przeszukany, prowadziły drzwi na wąski korytarzyk, który graniczył ze schodami prowadzącymi na piętro.

Zaczęło się już ściemniać i wtedy zrodził się w mojej głowie plan ucieczki. Ubecy zajęci byli skrzętnym przeglądaniem książek w drugim pokoju, ja natomiast spacerowałem w pierwszym. Nagle zauważyłem, że w zamku w drzwiach wyjściowych jest klucz. Udało mi się go delikatnie, bez szmeru wyciągnąć. Chciałem cicho otworzyć drzwi, wysunąć się na zewnątrz, zbiec po schodach na dół i uciec do lasu, który rozciągał się w odległości około 200 metrów od domu, w którym mieszkałem. Licząc się z obstawą, miałem zamiar wymknąć się bocznymi drzwiami przez sad otaczający dom pani Marii S. Wysunąłem się więc z mieszkania i udało mi się włożyć klucz z drugiej strony drzwi. Postanowiłem zamknąć moich opiekunów w mieszkaniu. Pomyślałem: „Zanim się uporają z drzwiami, to ja już będę na zewnątrz budynku".

Nerwowo więc usiłowałem przekręcić klucz w zamku, ale z przerażeniem spostrzegłem, że drzwi się nie domykają Nie zauważyłem, że kiedy wymykałem się z mieszkania, podwinął się chodnik na podłodze pod drzwiami i dlatego nie można było ich zamknąć. Zaalarmowani szmerem ubecy skoczyli za mną do drzwi, a ja nie mogąc ich zamknąć na klucz, jedynie rękami usiłowałem przyciągać je do siebie. Z drugiej strony trzech silnych budrysów pociągnęło drzwi w przeciwną stronę i te z trzaskiem się otworzyły. Zobaczyłem wówczas wymierzoną we mnie lufę rewolweru i usłyszałem wrzask: „Stój, bo strzelam". Natychmiast nałożono mi kajdanki i kazano bezwarunkowo usiąść na poprzednim miejscu. Odtąd siedziałem już grzecznie do końca rewizji, która trwała jeszcze ponad dwie godziny. Naprzeciw mnie siedziała blada jak ściana moja matka. Nic spodziewała się, że tak będzie przeżywać swoje 59 urodziny. Patrzyłem, jak jej wargi szeptały modlitwę.

W tym czasie ktoś zadzwonił do mego mieszkania. Oprawcy wpuścili do jego wnętrza panią I. B., żonę kolegi szkolnego, która przyniosła mi pożyczoną książkę. Natychmiast ją przesłuchano w sprawie celu przybycia, a następnie posadzono obok mojej mamy. Tak przesiedziała aż do końca rewizji, która zakończyła się dopiero około godz. 21. 00. Zabrano mi maszynę do pisania, wiele książek i prawie wszystkie rękopisy kazań. Najboleśniejszą stratą była dla mnie konfiskata notatek do pracy magisterskiej z homiletyki pt. Adam Mickiewicz w literaturze kościelnej, którą pisałem u ks. prof. Bystrzonowskiego. Skonfiskowanych książek, rękopisów i maszyny do pisania nigdy już nie odzyskałem.

Po skończonej rewizji zdjęto mi kajdanki, kazano się ubrać i pożegnać z matką. Jej spojrzenie pozostanie w mej pamięci na zawsze. To nie był tylko smutek i ból, ale jakaś hardość i twardość, jakby chciała mi powiedzieć: „Synu, wytrwaj i nie bój się, ja będę się za ciebie modlić".

Ubrałem sutannę i ciepły płaszcz, nałożyłem ciepłe obuwie spodziewając się zimna, bo przecież był to już koniec października. Powtórnie nałożono mi kajdanki i trzymając pod ręce sprowadzono na dół, gdzie już oczekiwał podstawiony samochód. Gospodyni domu i jej córka nie wiedziały, co się ze mną dzieje. W tym czasie wracali tłumnie ludzie z pracy z fabryki AZPB w Andrychowie, czego ubecy nie przewidzieli.

Pracownicy fabryki, którzy mnie dobrze znali, patrzyli na mnie zdziwieni, nie pojmując, co się dzieje. Krzyknąłem wówczas: „Jestem aresztowany". Ubek szybko zacisnął mi usta ręką, wepchnięto mnie do samochodu i ruszyliśmy do Wadowic.

Spis treści

II. Wadowice - pierwsza noc za kratami

W Wadowicach szef UB powitał mnie okrzykami tryumfu, że nareszcie ks. Sanak doczekał się sprawiedliwości; nareszcie tak wielki wróg Polski Ludowej zaprzestał swej działalności. Ośmieliłem się powiedzieć nieco cynicznie: „Pan naczelnik słusznie się cieszy, bo zatrzymaliście groźnego bandytę". Wówczas usłyszałem zwrot, który głęboko utkwił w mojej pamięci. Pan naczelnik patrząc na mnie z nienawiścią wycedził przez żółte zęby: „Gorszy niż bandyta". To powiedzenie odnośnie księży komuniści mieli chyba zakodowane w swej propagandzie antyreligijnej i walce z Kościołem, ponieważ usłyszałem je w tym samym brzmieniu jeszcze kilkakrotnie w czasie więziennej poniewierki. Wtedy jednak jeszcze nie zdawałem sobie sprawy z tego, co się kryje za tym powiedzeniem.

Po odebraniu płaszcza, paska od spodni i sznurowadeł, bym się czasem nie powiesił, wtrącono mnie do jakiegoś ciemnego pomieszczenia. Miałem wrażenie, że znajduję się na strychu przegrodzonym metalową siatką. Przed sobą widziałem tylko nieco słomy rozesłanej na brudnej podłodze. To było moje pierwsze łoże więzienne. Nie dano mi ani prześcieradła, ani koca, nie mówiąc już o poduszce. Na szczęście noc była ciepła. Powoli przyzwyczaiłem się do ciemności i zacząłem rozglądać się po więziennym „apartamencie". Nadsłuchiwałem bacznie, czy nie usłyszę jakichś ludzkich odgłosów, ale przez niewielkie okno dochodziło tylko stukanie ciężkich kroków po kamiennej posadzce. Podszedłem do okienka, które nie miało szyb i wychyliłem głowę na zewnątrz. Zobaczyłem na dole żołnierza z karabinem przewieszonym przez ramię, który pełnił wartę przy tym ubeckim areszcie. Maszerując wzdłuż długiego korytarza wystukiwał miarowe kroki, których echo roznosiło się po całym więzieniu. Nie spoglądał do góry, skąd się wychyliłem, więc usiłowałem nawiązać kontakt z ludźmi, którzy przechodzili ulicą. Gdy żołnierz się oddalił, zawołałem kilkakrotnie: „Jestem księdzem z Andrychowa! Zostałem aresztowany! Powiedzcie mojej matce w Andrychowie, że na razie jestem w Wadowicach".

Czasem ktoś z przechodniów podniósł głowę, ale natychmiast przyśpieszał kroku, by jak najdalej uciec od więzienia. Widząc bezskuteczność moich zabiegów, zrezygnowałem z porozumienia się z przechodniami i odmówiwszy wieczorny pacierz, położyłem się na słomie, której było wprawdzie pod dostatkiem, ale cuchnęła zgnilizną i ludzkim moczem. Nie zwracałem jednak na to uwagi. Zmęczony, próbowałem zasnąć, ale bez powodzenia. Ogarnęły mnie tak natrętne myśli, że sen odbiegł daleko. Zacząłem się ponownie modlić: „Panie, Ojcze Niebieski, w Twoje ręce się oddaję i Twej Opatrzności polecam. Ty kierujesz losami ludzkimi, więc ufam bezgranicznie Twej ojcowskiej opiece w tej niedoli. Może rzeczywiście i mnie nie wy starczaj ą jedne święcenia kapłańskie, może trzeba ukończyć drugie seminarium, przyjąć drugie święcenia z rąk cierpienia. Bądź wola Twoja, Panie".

Pokrzepiony tą refleksją i ufną modlitwą zasnąłem, ale nie na długo. Zbudziło mnie bolesne pieczenie, które odczuwałem prawie na całym ciele, pogryziony przez więzienne pchły. Niespokojne myśli nachodziły mnie natrętnie. Zacząłem się zastanawiać, za co zostałem aresztowany. Nie poczuwałem się do żadnego przestępstwa. Jednak miałem pełną świadomość tego, że to niewiele znaczy dla „miłościwie panujących". Zdawałem sobie sprawę z tego, że władze komunistyczne mnie nienawidzą. Za czasów okupacji hitlerowskiej związałem się z Armią Krajową, zwłaszcza z ludźmi, którzy usiłowali nieść pomoc więźniom obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Byłem wikariuszem w parafii Jawiszowice, odległej o dziewięć kilometrów od obozu zagłady. W samych Jawiszowicach również istniał obóz, przeznaczony dla Żydów pracujących w kopalni. Była to filia Oświęcimia. Jako neoprezbiter patrzyłem codziennie na grupy Żydów prowadzonych przez SS-manów z psami do pracy w kopalni oraz na powracające grupy, wlokące trupy do obozu.

W takich okolicznościach zostałem wciągnięty do grupy konspiracyjnej Armii Krajowej, której zadaniem było dostarczanie żywności więźniom ginącym z głodu. Na terenach poza obozem, gdzie więźniowie w dzień pracowali otoczeni kordonem SS-manów i psów, zakopywaliśmy nocą żywność, którą w czasie pracy odnajdywali więźniowie. To była moja jedyna praca konspiracyjna w okresie okupacji. Władze komunistyczne o tym wiedziały i wcale nie poczytywały mi tej działalności za zasługę.

Najbardziej jednak naraziłem się komunistom przez pracę w szkołach z dziećmi i młodzieżą. Grono nauczycielskie w Andrychowie, bo tam mnie przeniesiono z Jawiszowic, stanowili ludzie zacni i pracowici, dobrzy pedagodzy, ale wystraszeni i ślepo realizujący nakazy programów szkolnych. Szkoła podstawowa, w której uczyłem religii, rozbrzmiewała hymnem ku czci Stalina. Dzieci uważały go za ojca narodów i słońce świata. A ja nie umiałem ukryć swej goryczy.

W szkole średniej, liceum ogólnokształcącym, było podobnie. Pamiętam, jak raz wszedłem do klasy na lekcję i młodzież powitała mnie z entuzjazmem i ciesząc się, że nowym marszałkiem Polski został mianowany „wspaniały Polak" - Rokossowski. To właśnie przed moją lekcją profesor polonista wywołał u młodzieży taki entuzjazm z okazji nominacji nowego marszałka. Powiedziałem wówczas uczniom, że ja również cieszyłbym się z tej nominacji, ale nie mogę marszałkowi Rokossowskiemu darować tego, że w czasie powstania warszawskiego, kiedy stolica płonęła, on stał z wojskiem po drugiej stronie Wisły i nic nie uczynił, by pomóc walczącej Warszawie. Młodzież przyjęła tę moją relację ze zdziwieniem, a może niektórzy ze zgorszeniem. Po południu, tego samego dnia, UB już było w szkole i przeprowadzało dokładne śledztwo odnośnie mych wypowiedzi.

Leżąc na śmierdzącej słomie, wracałem do tych wydarzeń, ale uspokajała mnie myśl, że w tej sprawie nawet nie byłem przesłuchiwany.

Gorszym „przestępstwem", które zaostrzyło czujność władzy ludowej w stosunku do mej osoby, była sprawa rekolekcji przedmaturalnych w roku 1950. Młodzież, mimo że była odpowiednio indoktrynowana, jednak uczęszczała gorliwie na lekcje religii, które wówczas odbywały się w szkołach. Na rekolekcje przedmaturalne pojechali wszyscy - zarówno uczennice, jak i uczniowie z klasy, której byłem wychowawcą. Tego rodzaju komplet zdarzył mi się raz w życiu, właśnie wtedy. Nie poczytuję sobie tego za własną zasługę. Zdecydowanie przyczynili się do udziału młodzieży w rekolekcjach zarówno rodzice, jak i grono nauczycielskie. Ale to był szok dla UB. Przecież w rekolekcjach brała udział również młodzież z rodzin komunistycznych. Dlatego mówili: „Trzeba skończyć z tym klechą, bo nam młodzież kompletnie zdeprawuje". Taka rezolucja zapadła na posiedzeniu Komitetu w Wadowicach.

Powracałem do tych wydarzeń, leżąc na więziennym strychu, ale znów uspokajała mnie myśl, że przecież to miało miejsce w czasie zimowych ferii, a obecnie jest już koniec października. Po chwili przypomniałem sobie jednak, że pracownicy UB prowadzili ścisłe śledztwo i przesłuchiwali młodzież w sprawie rekolekcji. Ówczesny dyrektor szkoły nakazał mi złożyć na piśmie wyjaśnienie, ilu uczniów wyjechało na rekolekcje, kto nie pojechał, jakie były tam prowadzone zajęcia, jakie warunki bytowe itp.

Odpowiedziałem krótko, że żadnej informacji nie udzielę, ponieważ rekolekcje odbywały się w czasie wolnym od nauki i tylko rodzice mieli prawo decydować o uczestnictwie w nich syna lub córki.

Sprawa przycichła i znów w moich rozmyślaniach nocnych uspokajałem się tą okolicznością. Na wieży wadowickiego kościoła zegar wybił godzinę trzecią. Poleciwszy się Matce Bożej, zasnąłem głęboko. Zbudziło mnie dopiero silne kopnięcie w drzwi i wołanie strażnika: „Pobudka, wstać".

Gdy wstałem, na dworze było jeszcze szaro. Kiedy ubrałem się w sutannę, nagle otwarły się drzwi. Zobaczyłem więziennego strażnika i zapytałem, gdzie mogę się umyć. „Nie ma czasu na mycie" - odwarknął i od razu wyprowadził mnie na podwórze. Tam już stało auto ciężarowe gotowe do drogi. Po chwili wyprowadzono jeszcze chłopca w wieku około 18 lat. Zauważyłem na jego twarzy liczne sińce - ślady pobicia. Kazano nam szybko wskakiwać na odkryty wóz, usiąść na desce tak, abyśmy twarzami byli zwróceni w przeciwne strony, i wtedy zostaliśmy razem skuci kajdankami za ręce. Dwóch uzbrojonych w ręczne karabiny maszynowe mundurowych usiadło obok nas i samochód ruszył w kierunku Krakowa. Zapowiedziano nam, że nie wolno rozmawiać, a w razie jakiejkolwiek próby ucieczki zostaniemy zastrzeleni bez ostrzeżenia. Niewiele słuchałem gromkich pogróżek żołdaków, bo podziwiałem piękno jesiennej przyrody, która zdawała się żegnać mnie na długie lata.

A jesień w tym roku była szczególnie piękna. Patrząc na bajecznie kolorowe drzewa przypomniałem sobie wiersz Puszkina o jesieni i próbowałem go sobie odtworzyć.

„Melancholijne dni, oczarowanie oczu,

Lubię przyrody pożegnalny strój.

Gdy się wspaniałe krasy jej roztoczą,

W purpurze, w złocie więdniesz lesie mój.

W gałęziach wiatr i świeży dech w przeźroczu,

I mgieł na niebie biało-płynny zwój,

I rzadki słońca blask, i pierwszy podmuch groźny,

I oddalone siwej zimy groźby".

(A. Puszkin, Jesień)

Upojony czarem jesieni na chwilę zapomniałem o mojej przykrej i bolesnej sytuacji. Ale z zadumy wyrwał mnie szorstki głos żołnierza. „Co tam mamroczesz pod nosem? Mówiłem, że rozmawiać nie wolno". Spojrzałem z politowaniem na tego „stupaję" w polskim mundurze i już tylko w głębi serca żegnałem się z przyrodą, którą kocham od dzieciństwa.

W czasie wspólnej podróży przykuty do mej ręki towarzysz niedoli zdołał mi szepnąć, że jest partyzantem, który wpadł w zasadzkę w czasie obławy. Prosił o modlitwę, co mu solennie szeptem przyrzekłem.

Tak dojechaliśmy do Krakowa. Nasza „kibitka" zatrzymała się na ul. Pomorskiej przed siedzibą Urzędu Bezpieczeństwa. Strażnicy zdjęli kajdanki z ręki partyzanta - towarzysza niedoli, ale ze mną był kłopot. Strażnik widocznie zgubił kluczyk, bo otwierał zamek agrafką. Kiedy się to nie udało i kajdany wisiały na mej dłoni, rzucili mi na ręce koc, by zakryć ten widok, ponieważ liczni przechodnie przystawali na ulicy i patrzyli na niecodzienną scenkę: ksiądz w sutannie z kajdankami na ręce, wprawdzie tylko jednej.

Gdy wysiadłem z samochodu, zrzuciłem koc na ziemię i podniosłem wysoko rękę, na której dyndały kajdanki. Krzyknąłem wtedy gromko, by ludzie słyszeli: „Ja się nie wstydzę tych kajdan". Pchnięto mnie wtedy silnie do wnętrza budynku i zatrzaśnięto drzwi.

Towarzysza niedoli, partyzanta, już więcej na oczy nie widziałem. Wprowadzono mnie do dużej sali, w której na ścianie wisiał portret Stalina. Kazano stać na baczność i czekać. W międzyczasie udało się kajdany otworzyć i moja prawa ręka już była wolna od „bransolety". Pozostały tylko na niej sine odciski.

W pewnej chwili wyszedł z bocznych drzwi mały człowieczek. Wolnym krokiem zbliżył się do mnie i wlepił wzrok w moją twarz. Nagle wydał jakiś dziki okrzyk ni to radości, ni to szyderstwa i zawołał: „A, to ksiądz Sanak! Witamy, witamy...", po czym wykonał coś w rodzaju murzyńskiego tańca, wydając dziwne dźwięki. Miały to być wyrazy radości z powodu schwytania tak wielkiego wroga ludu. Nie mogłem pojąć, że jestem tak ważny i znów zagadnąłem: „Faktycznie, złapaliście bardzo groźnego bandytę". I oto usłyszałem to samo powiedzenie, które padło z ust ubeka w Wadowicach: „Gorzej niż bandytę, gorzej niż bandytę". Stałem oniemiały, odnosząc wrażenie, że ten człowiek jest nienormalny. Trwało to jednak bardzo krótko. Szef widocznie się śpieszył, więc wydał rozkaz odwiezienia mnie na dworzec kolejowy. Po kilkunastu minutach siedziałem już w przedziale pustego wagonu w towarzystwie dwóch cywilów. Pociąg zmierzał w kierunku Katowic.

Spis treści

III. Katowice, ul. Mikołowska

Śledztwo

W Katowicach, w dawnym pomieszczeniu Gestapo przy ul. Francuskiej, zostałem znów powitany „uroczyście" przez tamtejszego szefa, który z wielką powagą wygłosił do mnie przemówienie na temat wszechwładzy UB. „Mamy moc was aresztować i uwięzić, mamy też moc was uwolnić i to natychmiast. Musicie jednak dać nam dowody waszej lojalności wobec władzy ludowej przez współpracę z nami. My nie będziemy od was wiele żądać. Od czasu do czasu przekażecie nam, co księża mówią między sobą na tematy polityczne, co mówią biskupi, co jest tematem waszych spotkań i konferencji. Relacje przekażecie nam na piśmie. Co wy na to? Możecie jeszcze dziś odjechać samochodem do domu, możecie otrzymać parafię, jaką sobie wybierzecie. Czekam na odpowiedź".

Milczałem przez dłuższą chwilę, modląc się w duchu:

„Panie, który słyszałeś podobne słowa od Piłata: «Mam moc Cię skazać i mam moc Cię wypuścić», udziel mi siły, bym się nie załamał". Wówczas już bez wahania odpowiedziałem dobitnie: „Panie Naczelniku! Polski ksiądz ma różne wady, bo jest człowiekiem, ale Judaszem i zdrajcą nigdy".

Błysnęły złowrogo oczy mego możnowładcy i wtedy już bez kurtuazji, którą na początku okazywał, obsypał mnie ordynarnymi epitetami: „W takim razie będziesz tu powoli zdychać. Odprowadzić".

Żołnierz chwycił mnie za ramię i pociągnął wzdłuż korytarza, wpychając do małego pomieszczenia, które swym wyglądem i umeblowaniem wyglądało na biuro śledcze. Zgrzytnęły rygle w drzwiach i nareszcie zostałem się sam.

Mimo trudnej sytuacji, jakaś dziwna radość wypełniała moje serce, choć zdawałem sobie sprawę z konsekwencji, jakie poniosę za odpowiedź daną panu naczelnikowi. W kącie stała jakaś leżanka, więc ułożyłem się do snu. Tym razem nie zabrano mi płaszcza (ani sznurowadeł), więc mogłem się przynajmniej okryć, by ochronić się przed więziennym chłodem.

Nie mogłem zasnąć. Byłem głodny, bo od chwili aresztowania nic nie jadłem. Jednak silniejsze od głodu było pytanie o powód aresztowania. Myślałem: „O co mnie będą oskarżać? Chyba o wrogą propagandę wśród młodzieży". Nie przyszło mi jeszcze wówczas do głowy, co „miłościwie panujący" uknuli przeciw mnie i pewnie nigdy bym się tego nie domyślił.

Rano strażnik przyniósł mi kawę - a raczej namiastkę kawy - i powiedział, że jeśli mam przy sobie pieniądze, to może mi kupić chleb lub bułki. Miałem oczywiście jakieś złotówki w portfelu, więc przynajmniej posiliłem się i poprawiło się moje samopoczucie.

W trzecim dniu mej kwarantanny zauważyłem, że od zewnątrz czyści i myje okna jakaś kobieta stojąca na drabinie. Zaglądała do mego pomieszczenia i zobaczywszy mnie w sutannie, na chwilę przerwała swoją pracę. Podszedłem więc do okna i zobaczyłem długi szereg młodych i starszych mężczyzn, ustawionych jeden za drugim i wolno posuwających siew stronę otwartej bramy. „Co to za jedni?" - spytałem szeptem kobiety. Ta rozglądnęła się na prawo i lewo, w dół i do góry, i po chwili odrzekła: „To kapusie katowiccy idą po swoje pensje, bo zbliża się koniec miesiąca". Patrzyłem jeszcze długo na posuwający się korowód donosicieli. Pomyślałem sobie, że panowie możnowładcy mogą spać spokojnie, skoro mają tylu sługusów do dyspozycji.

Po południu tegoż dnia drzwi się wreszcie otwarły i zostałem przewieziony do więzienia przy ul. Mikołowskiej w Katowicach. Postawiono mnie przed wielką bramą tego ponurego gmachu i przez pewien czas miałem możność spojrzeć na kazamaty, w których mi przyszło spędzić osiemnaście miesięcy. Wcześniej nieraz przechodziłem tą ulicą, tuż obok więzienia, ale nigdy nie zainteresowałem się tym przybytkiem ludzkiej niedoli. Nigdy nie zdawałem sobie z sprawy, że gdyby ludzkie cierpienie, zarówno moralne, jak i fizyczne, miało moc unoszenia się w powietrze, wówczas ten gmach wzleciałby do stratosfery. Wreszcie zgrzytnęły wrzeciądze i otwarła się ciężka brama. Kazano mi wsiąść do samochodu i uroczyście wjechałem na podwórze, a potem w następne. Już nie wiem, ile tych bram się otwierało. Wepchnięto mnie do magazynu, gdzie dwaj więźniowie ściągnęli ze mnie płaszcz, kazali zdjąć sutannę, sweter, spodnie, bieliznę i obuwie. W zamian za to otrzymałem więzienną bieliznę i ubranie. Jako że jestem wysokiego wzrostu, całe umundurowanie okazało się dla mnie za ciasne i za krótkie. Jedynie buty z drewnianą podeszwą były o dwa numery za duże. Choć noga w nich latała, przynajmniej mnie nie uwierały. Prosiłem, by mi wymieniono bluzę więzienną i spodnie na większe, ale w odpowiedzi usłyszałem, bym się cieszył, że takie otrzymałem. Od tego czasu przez pięć kolejnych lat chodziłem w tym śmiesznym, więziennym ubraniu i każdym krokiem wystukiwałem drewniakami melodie więzienne.

Nader boleśnie przeżyłem ścinanie włosów. Wprawdzie obowiązywało ono regulaminowo dopiero po wyroku sądowym, ale mnie poddano natychmiast tej ceremonii. Jak dotąd trzymałem się dzielnie i twardo odparowywałem wymierzone mi ciosy, ale obecnie już nie mogłem zapanować nad sobą. Miałem zawsze bujne, gęste włosy i teraz patrzyłem, jak ciemne pukle spadają na podłogę. Po chwili wstałem ze stołka ogolony, prawie łysy -jak kula bilardowa. Łzy pociekły mi po twarzy. Teraz dopiero odczułem całą niedolę, która mnie czeka. Otrzymałem glinianą miskę, drewnianą łyżkę i blaszany garnuszek. Przydzielono mi jeszcze dziurawy i cuchnący naftaliną koc. Wszystko to stanowiło całe moje uposażenie, choć jego właścicielem było Ludowe Państwo Polskie. W tych okolicznościach, pierwszy raz w życiu, odczułem, że wyzbycie się wszelkiej własności materialnej stwarza poczucie jakiejś wewnętrznej lekkości czy nawet wolności.

Spis treści

Śledztwo - cela nr 17

Oddziałowy, zwany popularnie „klawiszem", zauważył wiszący na mojej szyi medalik Matki Bożej. Rozjuszyło go to widocznie, bo szarpnął gwałtownie, zerwał łańcuszek i wrzucił do worka. Na moją prośbę, by mi tę „drobnostkę" zostawił, odpowiedział cynicznie: „Tu wam gusła niepotrzebne". Coś mnie wówczas w sercu zakłuło. Oddziałowy, w języku więziennym popularnie zwany „szczurem mącznym" ze względu na bladość cery, zaprowadził mnie na pierwsze piętro do celi nr 17.

Po drodze miałem możność poznać więzienie od wewnątrz. Wzdłuż ścian przez cztery piętra biegły betonowe chodniki zabezpieczone poręczą, a przez całą długość budynku rozciągnięta była siatka. Podobno zdarzały się wypadki, że więźniowie rzucali się z pięter i ta siatka miała zabezpieczać przed upadkiem na beton. Zgrzytnął zamek w drzwiach okutych żelazną blachą i „szczur mączny" wepchnął mnie do celi, zamykając za mną drzwi kluczem i ryglem.

W małej celi powitało mnie sześć twarzy spoglądających na mnie z niechęcią, bo moja osoba jeszcze bardziej uszczuplała i tak niewielki metraż przypadający na jedną osobę. W czasie okupacji Niemcy osadzali w takiej celi dwóch, najwyżej trzech więźniów. Obrońcy ludu pracującego umieszczali w takiej samej celi siedmioro ludzi. Zaduch i smród ludzkich ekskrementów uderzył mnie zaraz przy wejściu. Spytałem, gdzie jest moje miejsce, ale jedyną reakcją był śmiech. Stwierdziłem po chwili, że nikt tu nie ma własnego kąta. Całe umeblowanie celi to sczerniały stół, dwa taborety, jeden siennik, na którym leżały pozwijane w kostkę koce, i kibel sanitarny, z którego dobywał się fetor.

Zapoznałem się powoli z braćmi niedoli. Nie lubię używać określenia „towarzysz niedoli", bo uważam to za ujmę dla cierpiącego człowieka. W naszej psychice słowo „towarzysz" budziło odruch wstrętu i odrazy. Wkrótce przekonałem się, że wszyscy moi bracia niedoli to ludzie czyniący wrażenie uczciwych, ludzie prześladowani za swoje przekonania. Wszyscy umęczeni, bo już przeszło rok nie wypuszczano ich z tej śmierdzącej celi, by się czasem nie porozumieli z innymi więźniami i nie utrudniali śledztwa.

Zbliżał się wieczór, więc po chwili rozległ się szum i stuki na korytarzu. „Mączny szczur" otworzył drzwi. Wszyscy musieliśmy stanąć na baczność, a starszy celi głośno meldował: „Panie oddziałowy, cela nr 17, stan siedmiu, gotowi do pobrania posiłku". Tak zwany „kalifaktor" podsunął kocioł pod nasze otwarte drzwi i każdemu chlusnął do miski jedną chochlę płynu, który miał być zupą. Złożyliśmy gliniane miski na stole i na stojąco, bo tylko dwóch usiadło na taboretach, spożywaliśmy tę mizerną kolację, składającą się z pół litra zupy o niewiadomej treści.

Wyżywienie więźnia za czasów stalinowskich wyglądało następująco: rano każdy otrzymywał czterdzieści dekagramów chleba oraz jeden litr kawy; chleb był pieczony częściowo z otrąb, częściowo z mąki razowej. Na wagę był bardzo ciężki. Stanowił jednak podstawę pożywienia, bo można było zjeść część na śniadanie, a resztę zostawić na obiad do zupy i na kolację.

W pierwszy poranek chleba nie otrzymałem, więc wszyscy bracia niedoli ułamali po kawałku ze swej szczupłej porcji i podzielili się ze mną. Byłem wzruszony tym odruchem serca, którego jeszcze wielokrotnie doświadczyłem w czasie więziennej drogi krzyżowej.

Napój więzienny, zwany szumnie kawą, sporządzany był z wody, w której przegotowano spalony chleb oraz cykorię, oczywiście bez cukru. Obiad składał się z dwóch dań: jednego litra zupy i garści ziemniaków lub kaszy polanej jakimś płynem, co nazywano „gulaszem". Na kolację więzień otrzymywał pół litra zupy.

Paczek z domu do więzienia stalinowskiego przesyłać nie było wolno. Władze oświadczały, że więzień ma dosyć jedzenia, więc mu niczego nie trzeba posyłać. Przez pięć lat przebywania w więzieniu nie otrzymałem ani jednej paczki z domu, prócz brewiarza, na który uzyskałem zezwolenie dopiero w piątym roku od aresztowania.

Brewiarz i różaniec to pierwsze przedmioty, których zostałem pozbawiony w Katowicach. W celi na razie nie przyznawałem się, że jestem księdzem, bo nie wiedziałem, z jakim spotka się to przyjęciem. Zbliżała się noc i trzeba było czynić w celi przygotowania do snu. Okazało się, że są tylko dwa sienniki, na których musimy się zmieścić w siódemkę.

Siennik, w którym słoma już dawno zamieniła siew sieczkę, a raczej w proch, służył tylko jako podkładka pod plecy. Poduszka, również ze słomy, dawała wsparcie dla głowy, nogi natomiast złożone były na betonie, bo taka była posadzka w celi. Spać można było tylko na boku. Odwracanie się na drugi bok odbywało się na komendę. Przypominały mi się śledzie ułożone w puszce, tylko że one nie musiały się odwracać. Najgorsze było chrapanie. Niektórzy tak byli w tym wyspecjalizowani, że potrafili spać i chrapać koszmarnie, mimo że się ich trącało, szarpało i zatykało usta ręką. Na chwilę przerywali „koncert", by po krótkiej chwili kontynuować swą uwerturę do rana. Jedyną zaletą tego „śledziowego" spania było to, że grzaliśmy się wzajemnie i nie odczuwaliśmy zimna. W celi mizerne ogrzewanie włączone było jedynie od listopada do marca włącznie. Zimno więc dokuczało boleśnie. Nie zapomnę tych koszmarnych nocy do końca życia.

Przed ułożeniem się do snu trzeba było wystawić na korytarz swój więzienny „garnitur", złożony idealnie w kostkę, buty, by czasem ktoś w nocy nie uciekł, oraz miskę glinianą i łyżkę drewnianą, aby nią czasami nie wydłubać dziury w murze i nie próbować ucieczki. Koszmarem było również załatwianie potrzeb fizjologicznych. Do tego celu służył kibel sanitarny, przykryty nieszczelną pokrywą. Każde otwarcie kibla uwalniało smród unoszący się przez dłuższy czas w powietrzu. Małe, zakratowane okienko nie wystarczało do wentylacji, więc tym cuchnącym powietrzem oddychaliśmy przez cały dzień i noc.

Dla więźniów w czasie śledztwa, a zwłaszcza dla politycznych, spacerów nie było. Dopiero po upływie roku pierwszy raz zobaczyłem słońce na niebie i odetchnąłem świeżym powietrzem. O godz. 6 rano dźwięk gongu wzywał do natychmiastowej pobudki. Otwierano wówczas drzwi celi i trzeba było wynieść na korytarz kibel sanitarny oraz wnieść taborety z ubraniami i innymi akcesoriami. Za chwilę kibel wracał do celi wysypany wewnątrz chlorem, co chwilowo niwelowało smród, ale powodowało łzawienie oczu i drapanie w gardle. Jedno wiadro wody miało wystarczać do porannej toalety dla siedmiu więźniów. Poranne mycie odbywało siew ten sposób, że każdy nalewał do glinianej miski litr wody i nachylał się nad śmierdzącym kubłem. Ktoś drugi polewał wodą nader oszczędnie, by wystarczyło wody na obmycie twarzy i rąk. Nogi myliśmy tylko co dwa tygodnie w czasie kąpieli pod prysznicem. Udrękę sprawiało również golenie. Więzień nie mógł posiadać przyrządów do golenia, bo żyletka czy brzytwa były przedmiotami niebezpiecznymi. Golenie odbywało się raz na tydzień. Wszyscy więźniowie z celi musieli się usadowić na schodach, każdy kolejny o stopień niżej. Jeden więzień niósł wiaderko z rozpuszczonym mydłem. Dużym pędzlem, jakiego się używa do malowania ścian, chlastał po twarzy i oczach, a drugi podchodził z brzytwą i kilkoma pociągnięciami zgarniał mydło z twarzy. Nieogolony zarost odrastał w ciągu tygodnia w postaci kosmyków na twarzy, co czyniło więźnia podobnym do bandyty. Na szczęście lustra nie było, więc sami siebie nie mogliśmy oglądać. Brzytwę ostrzył fryzjer po ogoleniu pięciu więźniów. Kto więc był pierwszy po naostrzeniu brzytwy, ten miał szczęście, ale kto był piąty z rzędu, ten cierpiał katusze.

Po myciu należało posprzątać i ułożyć w kostkę sienniki i poduszki. Choć tumany kurzu wypełniały celę, to jednak przybierała ona względnie przyzwoity wygląd, tak by nie podpaść, kiedy „klawisze" przyjdą sprawdzać czystość.

W takiej to atmosferze płynęły więzienne noce i dnie, podobne do siebie jak dwie krople więziennej zupy. Ale ta monotonia została brutalnie przerwana tym, czego się najbardziej lękałem. Rozpoczęło się śledztwo.

Spis treści

Śledztwo

Już wcześniej w celi słyszałem wiele o przesłuchaniach i okrucieństwach, jakie stosowano względem więźniów. Moi bracia niedoli prawie codziennie byli wyprowadzani z celi, czasami w dzień, ale częściej wieczorem, zwłaszcza kiedy z pobliskiego kościoła Chrystusa Króla w Katowicach odzywały się dzwony. Z pewnością dzwoniono na Anioł Pański i wtedy też rozpoczynały się wieczorne przesłuchania. Więźniowie szczególnie bali się tych nocnych przesłuchań. Wracali z nich często nad ranem, a czasami dopiero na drugi dzień, zazwyczaj zakrwawieni i pobici. Obmywaliśmy im rany i pocieszali, jak tylko potrafiliśmy to czynić.

Ze mną jakoś zwlekano. Minął tydzień, a mnie jeszcze nie wezwano na przesłuchanie. Aczkolwiek nic poczuwałem się do żadnego czynu, który mógłby zasługiwać na wyrok, ogarniał mnie lęk i niepokój. Przecież znałem powiedzenie, które stało się sloganem: „Oby tylko był człowiek, paragraf się zawsze znajdzie". Modliłem się gorąco i żarliwie. „Panie Jezu, włóczony na przesłuchania do Annasza, Kajfasza i Piłata, udziel mi siły, bym się nie załamał". Aż wreszcie, pewnego dnia przed południem, drzwi celi otwarły się z trzaskiem i oddziałowy warknął: „Sanak, wychodzić!". „Panie Jezu, włóczony po ludzkich sądach, bądź ze mną i wesprzyj mnie" -westchnąłem. Szedłem długim korytarzem. Mijając drzwi poszczególnych cel, słyszałem krzyki, jęki i płacz. We mnie jednak wstąpił jakiś dziwny spokój, coś w rodzaju obojętności. W takim nastroju wszedłem do małego pomieszczenia. Za stołem siedział mężczyzna w wieku około czterdziestu lat. Przywitał mnie grzecznie, kazał usiąść na krześle i zwracając się do mnie przez „ksiądz", wygłosił formułę, którą już słyszałem wcześniej. „Ksiądz wie, że mamy moc aresztowania księdza i wypuszczenia na wolność. Możemy księdzu przydzielić parafię, jaką tylko będzie sobie ksiądz życzył, ale żądamy pewności, że ksiądz będzie z nami współpracował dla dobra Polski Ludowej". Nie czekając na dalsze wyjaśnienia, na czym ma polegać ta współpraca, oświadczyłem, prawie mu przerywając: „Proszę pana, już mi to proponowano tu w Katowicach przy ul. Francuskiej". „I co ksiądz na to?" - zapytał łagodnym głosem. Odpowiedziałem tak jak poprzednio: „Proszę pana, polski ksiądz ma swoje wady, bo jest człowiekiem, ale Judaszem - nigdy. Zresztą, gdybym nawet podpisał zgodę, chyba i pan by mi nie uwierzył, że czynię to z miłości dla Polski Ludowej". Mój „władza" patrzył na mnie przez chwilę bacznym okiem, ale unikał mego wzroku. Zaczął coś pisać, a wreszcie nacisnął na dzwonek i kazał oddziałowemu, aby mnie wyprowadził.

Tak wyglądało moje pierwsze przesłuchanie. Jakież było moje zdziwienie, gdy „klawisz" zaprowadził mnie do innej celi, a nie do tej, w której dotychczas przebywałem. Zwróciłem mu uwagę, że się może pomylił, ale warknął: „Wchodzić! Bez gadania". Za chwilę przyniósł mi więzienny dobytek: koc, miskę, łyżkę i czapkę. W celi było tylko trzech więźniów, którzy podeszli do mnie bardzo życzliwie i poczęstowali mnie papierosem. Podziękowałem jako niepalący i chciałem się od nich dowiedzieć, dlaczego mnie przeniesiono do innej celi. Oni odrzekli, że dzieje się tak bardzo często i nie ma to większego znaczenia.

Cela była obszerniejsza, a może się tak wydawało, ponieważ było nas tylko czterech więźniów. Warunki były o tyle lepsze, że jeden siennik przypadał na dwóch i można się było na nim naprawdę położyć. Siennik dzieliłem z Hieronimem - młodym chłopcem w wieku około 22 lat, o dość sympatycznym wyglądzie. Z początku wzbudził nawet moje zaufanie, dopóki nie dowiedziałem się, za co się tu znalazł. Opowiedział mi to zresztą sam, bez większego zażenowania. Pewnej nocy wrócił do domu pijany i siekierą zarąbał swego ojca śpiącego w łóżku. Następnie obaj z bratem zawinęli zwłoki ojca w pokrwawioną pierzynę i zakopali za stodołą. Motywem zbrodni było to, że „stary" nie pozwolił mu się ożenić, więc musiał z nim skończyć.

Choć Hieronim odnosił się do mnie grzecznie, może nawet wiedział kim jestem, ja się wzdrygałem, ilekroć on swoim ciałem dotknął mnie w czasie snu. Gdy pewnego dnia zapytałem go, jak potrafił własnego ojca uderzyć siekierą, opowiedział mi, że gdy w czasie ostatniej wojny front oddalił się od Czechowic, obaj z ojcem okradali zabitych żołnierzy. Zdejmowali im zwłaszcza buty i obrączki z palców, a gdy czasem zdjąć się nie dało, ucinali siekierą nogi razem z butami i palce z pierścionkiem.

Dreszcz przelatywał mi po plecach, gdy tego słuchałem. Ale Hieronim opowiadał to spokojnie, jakby chwaląc się swoimi wyczynami. Przebywałem z nim może z miesiąc. Oto pewnego razu wszedł do celi tzw. „spec". Był to kierownik specjalny od wychowania więźniów. Musiał mnie już znać wcześniej, bo tylko spojrzał i zagadnął, wskazując na Hieronima:

„No, to nawróciliście go już na dobrego katolika?" Odrzekłem:

„Ja go nie nawracam, bo nie ja go wychowywałem, ale Polska Ludowa, więc wy sobie nawracajcie waszego wychowanka".

Co się z Hieronimem i jego bratem stało, tego nie wiem. Doszły mnie tylko słuchy, że otrzymał niezbyt srogi wyrok.

Od tego czasu byłem systematycznie doprowadzany codziennie na śledztwo. Przybrało ono zupełnie inne oblicze. Zmienił się śledczy na młodszego i ordynarnego osobnika. Na stole, prócz stosów akt, zazwyczaj leżał rewolwer i jakiś bicz. Wyglądało to na splecione druty owinięte jakimś materiałem. W trakcie przesłuchań nie proszono mnie, żebym usiadł, lecz cały czas musiałem stać na baczność. Naprzeciw mnie w ścianie był zamontowany reflektor, który swym oślepiającym światłem nie tylko raził oczy, ale wywoływał dziwny szum w głowie.

Pewnego dnia stałem dość długo z przymkniętymi oczyma, a mój pan i władca tymczasem coś czytał w aktach i od czasu do cza;- u robił notatki na kartce papieru, nie zwracając na mnie uwagi. Wreszcie szorstko zagadnął: „Ile dostawałeś za to dolarów miesięcznie?". Zdumiałem się, słysząc takie pytanie, i odparłem: „Jakich dolarów, od kogo, kiedy i za co?". „Jeśli ci zęby miłe, odpowiedz natychmiast, bo później będzie z tobą źle" - dodał. „Mogę odpowiedzieć tylko to samo, co już powiedziałem i nic więcej na ten temat nie wiem" — odparłem z całym spokojem. Byłem pewny, że teraz opadną na mnie razy tzw. „bykowca", ale mój prześladowca znów się rozczytał w aktach i po pewnej chwili wycedził przez zęby: „A Marian S. ile ci płacił miesięcznie?". Zamilkłem w plątaninie myśli. Nie wiedziałem, co odpowiedzieć. Tymczasem śledczy zawołał gromko: „Oddziałowy! Odprowadzić".

Znalazłem się znowu w celi. Teraz imałem czas rozważyć moją sytuację. O dolarach nawet mi się nie śniło, ale Marian S. był mi dobrze znany. Za czasów okupacji był członkiem grupy AK, działającej w dywersji. Po zakończeniu wojny me ujawnił się, ale zniknął na kilka lat i pojawił się dopiero w 1950 roku. Znałem dobrze jego rodzinę - zarówno jego żonę, jak i jej siostrę, a moją uczennicę.

Kiedy byłem jeszcze na wolności, pewnego wieczoru przyszła do mnie żona Mariana S. i powiedziała mi, że mąż był za granicą i przekradł się do Polski przez zieloną granicę. Ukrywa się i obecnie przebywa w Czechowicach. Ma zamiar znów przekraść się przez zieloną granicę do Czech i Austrii, a stamtąd dalej na zachód. Chciałby wcześniej się wyspowiadać i prosi mnie, bym przyjechał nocą do Czechowic i udzielił mu posługi religijnej. Wiedziałem, że zarówno Marian, jak i cała jego rodzina są religijni. Nie widząc w tym nic złego ani nie przeczuwając niebezpieczeństwa, pojechałem pociągiem do Czechowic. Pod osłoną nocy udałem się pod wskazany adres. Tam czekała na mnie żona Mariana, on sam i gospodyni -właścicielka domu, w którym Marian się ukrywał. Jedynie tych troje ludzi wiedziało o moim przybyciu i kontakcie z Marianem S. Pobyt u niego był krótki. Wyspowiadałem go, ale bez Komunii św., bo nic chciałem brać Sanctissimum do podróży.

Po spowiedzi porozmawialiśmy przez chwilę. Marian pytał, co słychać w Andrychowie, zwłaszcza jakie mam warunki nauczania religii w szkole. Odpowiedziałem mu, że właśnie przed kilkoma dniami usunięto krzyże ze wszystkich sal szkolnych i pewnie religię również usuną. Tematów politycznych nie poruszaliśmy, ja również nie wypytywałem Mariana o jego plany. Śpieszyłem się, by zdążyć jeszcze na pociąg, który odjeżdżał do Bielska, a stamtąd miałem połączenie do Andrychowa. Po wypiciu herbaty pożegnałem się. Marian był mi bardzo wdzięczny za posługę religijną. Powróciłem szczęśliwie do domu i ani mi przez myśl nie przeszło, że ta wizyta może mi w czymkolwiek zagrażać. Było to w kwietniu 1950 r. W maju dowiedziałem się, że została aresztowana żona Mariana, Helena, jej ojciec, Jan K., o. Henryk - karmelita bosy z Wadowic, pułkownik Władysław A. z żoną i właścicielka domu, w którym ukrywał się Marian S. Jemu samemu udało się szczęśliwie umknąć za granicę, ale naraził przez to wielu ludzi, którzy pozostali w kraju.

Zmartwiłem się tym aresztowaniem, bo dobrze znałem tych wszystkich ludzi. Nawet mi się nie śniło, że jestem na liście przestępców, którzy będą sądzeni i skazani z najbardziej drastycznego siódmego art. Małego Kodeksu Karnego, czyli za szpiegostwo.

Cieszyłem się w duchu, że moje spotkanie z Marianem S. było tak dobrze zakonspirowane. Aż tu nagle 23 października 1950 r. przyszła kolej na moje aresztowanie. Kto mnie zdradził, nie wiem do dziś. Początkowo myślałem, że żona Mariana. Nie miałbym jej nawet tego za złe, ponieważ była torturowana, a nasi oprawcy mieli sposoby łamania ludzi. Okazało się jednak, że ubecy wiedzieli od początku o moim pobycie w Czechowicach i zmuszali ją, by się do tego przyznała.

Nie zdradziła mnie również właścicielka domu, u której Marian się ukrywał. Prawdopodobnie kryjówka była obserwowana. Nie chciano Mariana ująć od razu, by wcześniej aresztować tych, którzy się z nim kontaktowali, czyli byli jego współpracownikami. Mariana chcieli zatrzymać na końcu, tymczasem jemu udało się uciec, a wszyscy, którzy się z nim spotkali, zapłacili za to nader boleśnie. I tak Jan K. został skazany na karę śmierci, którą wykonano. Biedna jego matka straciła wówczas trzech synów. Pułkownik Władysław A. i karmelita o. Henryk otrzymali wyrok dożywotniego więzienia. Helena S. i gospodyni z Czechowic po 15 lat więzienia. Żona pułkownika Władysława A. - 15 lat więzienia. Wielu jeszcze innych ludzi, których bliżej nie znałem, zostało aresztowanych i skazanych w tej sprawie. Tyle nieszczęścia spowodowało fatalne i nieprzemyślane przybycie do kraju i ucieczka Mariana S.

Jak się później dowiedziałem, udało mu się dotrzeć do USA, i tam już pozostał, nie interesując się ani żoną, ani tymi, którzy z powodu jego ucieczki odcierpieli długie lata w stalinowskich lochach.

Osobiście byłem stosunkowo dalekim ogniwem w tej całej aferze, którą nazwano szpiegowską. Rozmyślałem prawie całą noc, leżąc na więziennej pościeli. Tuż obok mnie spał snem głębokim, chrapiąc głośno, morderca swego ojca - Hieronim. Nigdy tak człowiek nie odczuwa szczegółów Męki Pańskiej, jak wtedy, gdy sam doświadcza niesłusznego oskarżenia i związanych z tym wielkich cierpień. Toteż resztę nocy wypełnił cichy szept: „Panie Jezu oskarżony niewinnie. Ty najlepiej znasz moją sprawę. Jeśli mi przyjdzie cierpieć za to, że udzieliłem posługi spowiedzi, daj mi siłę do przetrwania, bym to uważał za chlubę dla Twego Imienia". Nigdy mnie tak modlitwa nie krzepiła jak wówczas, kiedy odczuwałem nie tylko strach, ale jakieś dziwne zjednoczenie ze Zbawicielem, mając świadomość, że cierpię za Jego sprawę.

Nazajutrz nastąpił dalszy ciąg śledztwa. Tym razem inny pan i władca siedział za biurkiem, a ja stałem naprzeciw niego, oślepiony blaskiem reflektora. Zapytał: „Czy policzyliście już dolary, które otrzymaliście od Mariana S.? Jeśli mile ci są zęby, powiedz dokładnie, bo my wszystko wiemy". Zdobyłem się na odwagę, choć nogi drżały pode mną, gdy patrzyłem na bicz leżący na stole: „Proszę mi pozwolić opowiedzieć wszystko od początku" - odezwałem się głosem spokojnym i zrównoważonym. Aż sam się dziwiłem temu opanowaniu. Jedynie westchnąłem do Boga: „Dzięki Ci, Panie, za Twoje umocnienie, mnie, słabego człowieka". Oświadczyłem, że nawet sobie nie zdawałem sprawy z tego, że popełniam jakiekolwiek przestępstwo, bo przecież to był mój obowiązek, by wyspowiadać człowieka, który o to prosi.

„A dlaczego nie donieśliście, jako uczciwy obywatel, do władz, skoro wiedzieliście, że Marian S. się ukrywa?" - zapytał. „Przecież pan porucznik (wszystkich śledczych tytułowaliśmy porucznikiem, choć nie wiadomo, czy był nawet kapralem) chyba wie o tym, że księdza obowiązuje tajemnica spowiedzi, jeszcze głębsza niż pana tajemnica urzędowa" - odparłem. „Tak, ale wy poza spowiedzią wiedzieliście, że Marian S. musi być przestępcą, skoro się ukrywa, bo żona przyszła wam to powiedzieć, a to było poza spowiedzią". „Proszę przyjąć do wiadomości, że tajemnica spowiedzi obejmuje nie tylko samą spowiedź, ale również okoliczności z nią związane, a więc i to, że Marian S. się ukrywał" - pouczałem mego ubeckiego filozofa. „Wasze jezuickie wykręty schowajcie sobie dla waszego biskupa. Dla nas wasze bajery nic nie znaczą i będziecie za to sądzeni" - warknął. Stałem zdumiony takimi wywodami, ale już się nie odzywałem, bo jego twarz nagle pośmiała ze złości. Podumał przez chwilę, a potem odezwał się twardym głosem: „A teraz śpiewaj, coś jeszcze Marianowi S. powiedział w czasie twojej wizyty?".

Powtórzyłem wersję o zdjęciu krzyży, którą opowiedziałem już na początku, ale śledczy tym się nie zadowolił i zaczął ryczeć: „My znamy całą twoją rozmowę z tym szpiegiem Marianem S., który cię zwerbował do współpracy. Mów szybko i napisz tu wszystko na tym arkuszu papieru. Jeśli ci życie miłe, napisz najdokładniej".

Mówiąc to położył na stoliku kartkę papieru i długopis, a sam wyszedł, zabierając ze sobą bicz i rewolwer. Napisałem tylko o zdjęciu krzyży w salach szkolnych w Andrychowie z oświadczeniem, że żadna inna rozmowa nie miała miejsca, a tym bardziej próba werbowania mnie do wywiadu, o czym nie mam zielonego pojęcia. Podpisałem się i czekałem na powrót „władzy". W tym czasie odmówiłem całą cząstkę różańca na koronce zrobionej z więziennego chleba. Różaniec nosiłem w bucie, bo gdyby pan naczelnik znalazł go u więźnia, kazałby go natychmiast zjeść, wygłaszając przy tym morały:

„Widocznie macie za dużo chleba, skoro go tak marnujecie". Po dłuższej przerwie ukazał się w drzwiach już inny ubek. Zapytał mnie, czy skończyłem pisanie, przeczytał co napisałem, i kazał mnie odprowadzić do celi. Jakżeż gorąco dziękowałem Bogu i Matce Najświętszej, że wracam cały, nie pokrwawiony, jak to wielokrotnie zdarzało się w przypadku innych więźniów.

Od tego czasu toczyły się już moje przesłuchania dość stereotypowo. Wciąż kazano mi mówić, co jeszcze przekazałem Marianowi S., ale już o dolarach nie wspominano. Kilkakrotnie musiałem pisać swój życiorys, raz cztery razy w ciągu jednego dnia. Śledztwo trwało około miesiąca. Przepytywany, wciąż powtarzałem swoje zeznania, a oni wciąż domagali się wiadomości, które rzekomo miałem przekazać. Z jaką ulgą wreszcie doczekałem się momentu, kiedy kazano mi podpisać protokół i śledztwo pozornie zostało zakończone.

Muszę przyznać, że nie byłem uderzony ani razu. Obrzucano mnie najohydniejszymi przezwiskami i epitetami, grożono torturami i różnymi szykanami, np. pobytem w bunkrze, w którym stało się nieraz dwadzieścia cztery godziny po kostki lub nawet po kolana w zimnej wodzie. Matce Bożej zawdzięczam, że mnie to nie spotkało.

Śledztwo w mojej sprawie było niby skończone, ale tylko pozornie. Każdego podejrzanego o szpiegostwo posądzano o kontakty z innymi szpiegami i w tej sprawie więzień był maltretowany przez długi okres. Wkrótce oskarżono mnie z art. 22 „Małego Kodeksu Karnego", czyli o usiłowanie obalenia ustroju i wszczęto śledztwo. Nie potrafiłbym opisać wszystkich przesłuchań bardzo ordynarnych i upokarzających, w czasie których musiałem wyliczać wszystkie moje wypowiedzi wrogie Stalinowi, Rokossowskiemu i Związkowi Radzieckiemu, które miały miejsce na lekcjach.

Stwierdziłem, że w szkole, w klasach, w których uczyłem religii, wszędzie były wtyczki, które skrzętnie donosiły ubekom, cokolwiek mówiłem nieprzychylnego odnośnie ustroju komunistycznego. Byłem już tak wyczerpany i zmaltretowany, że niewiele zaprzeczałem cytowanym mi wrogim wypowiedziom. Mówiłem, że sobie nie przypominam, ale może kiedyś tak powiedziałem, więc skrzętnie notowano w protokole, że się przyznaję w zupełności do wrogiej propagandy, jaką uprawiałem, ucząc młodzież religii.

I tak powstały dwie teczki, dość obszerne, z czerwonym paskiem, zawierające rzekome dokumenty, które miały mnie obciążać. Na jednej widniał art. 7 M. K. K., czyli szpiegostwo, na drugiej art. 22 M. K. K.., czyli usiłowanie obalenia ustroju. Stwierdziłem później, że prawie wszystkich więzionych księży oskarżano z art. 7 M. K. K. ponieważ przestępstwo nie podlegało amnestii.

Nastąpił wreszcie ostatni etap śledztwa, który ciągnący się przez kilka miesięcy, wypytywanie o znajomości i kontakty z osobami, których nigdy w życiu nie znałem i nie widziałem. Pod szybą na stole poukładane były zdjęcia różnych osób i co wieczór maltretowano mnie, skąd ja tego człowieka znam, bo on zna mnie dobrze. Wypadało tylko milczeć, by się nie narazić na ciosy biczem. Czasem trzeba było zaprzeczać aż do utraty tchu. Wspominam ten etap śledztwa jako najbardziej męczący. Trwał on z przerwami do kwietnia 1951 r.

Po zakończeniu śledztwa nareszcie wypuszczono mnie na pierwszy spacer. Olbrzymi okrąg brukowany kamieniami na dziedzińcu więziennym w Katowicach przy ulicy Mikołowskiej stanowił ścieżkę spacerową, po której w odległości dwóch metrów jeden od drugiego, by się nie porozumiewać, krążyli przez dziesięć minut więźniowie, stukając drewniakami niczym tabun koni. Oszołomiło mnie powietrze, bo przecież pół roku nie widziałem słońca i błękitu nieba, a tyle można było zobaczyć z dziedzińca więziennego otoczonego wysokimi murami. Wróciłem do celi jak pijany. Tęsknota za wolnością tak szarpała moim wnętrzem, że z trudem powstrzymywałem się, by nie wyć głośno i nie tłuc głową o ściany celi. Ale przecież nie mogłem się tak zachowywać. Więźniowie rychło dowiedzieli się, że jestem księdzem, toteż podchodzili do mnie ze swoim cierpieniem, prosili o modlitwę i pytali, kiedy się ten koszmar skończy. Zrozumiałem, że Opatrzność Boża postawiła mnie tu, bym otarł łzę z oczu brata, bym podniósł na duchu umęczonych i strapionych. Świadomość tego, że jestem tu potrzebny, dodawała mi otuchy i krzepiła, bym się nie załamał własną niedolą.

W tym czasie z wielką radością przyjąłem zezwolenie na napisanie pierwszego listu do matki. Jeszcze nigdy w życiu nie doświadczyłem takich uczuć przy pisaniu listu, jak w tamtym czasie. Na małym skrawku papieru, który mi przydzielono, chciałem zmieścić wszystko: i mój ból zamaskowany, by matki nie przygnębić do reszty, i nadzieję, że na pewno będziemy jeszcze razem, i otuchę, by matce dodać sił. Okazało się, że ona - spracowana kobieta, była psychicznie silniejsza ode mnie.

W gruncie rzeczy napisałem parę banałów i zapewnień, że się dobrze czuję i jestem zdrów. Cenzura więzienna skrzętnie zamazywała tuszem wszelkie podejrzane fragmenty albo wrzucała list do kosza. Dzięki Bogu, mama mój list otrzymała.

Spis treści

Blaski widziane z cienia

W stalinowskich kazamatach doszedłem do wniosku, że więzienie jest cieniem życia, skąd uwydatniają się wszystkie jaśniejsze dni. Dla mnie takimi jaśniejszymi dniami były święta. Choć nie różniły się niczym od szarych, zwyczajnych dni, przeżywałem je znacznie głębiej i zarazem bardziej uroczyście niż na wolności.

Pierwszym świętem przeżytym w więziennej celi była Uroczystość Chrystusa Króla, obchodzona przed reformą liturgiczną w ostatnią niedzielę października. Chciałem naszej zmaltretowanej wspólnocie w celi przy-pomnieć o tym święcie i ukazać sylwetkę Chrystusa, który jest jedynym i prawdziwym Królem ludzkości. Powiedziałem więc parę zdań na ten temat, omawiając zwłaszcza scenę, która rozegrała się przed Piłatem. W czasie krótkiej prelekcji, wymawianej półgłosem, by nie usłyszał oddziałowy na korytarzu, zauważyłem, że jeden ze współwięźniów płacze.

Po skończonym przemówieniu podszedłem do niego i zapytałem: „Co cię tak wzruszyło w tym moim wystąpieniu?". Spojrzał na mnie i powiedział: „Mnie się tak żal zrobiło Pana Jezusa, bo on był taki biedny, chodził boso i nie miał gdzie mieszkać, a wy zrobiliście z niego króla". Przytoczyłem mu jeszcze raz scenę opisaną w Ewangelii ze szczególnym naciskiem na słowa, które wypowiedział Jezus: „Królestwo moje nie jest z tego świata". To jednak nie trafiało do niego i dalej pozostał smutny.

Wydawał mi się jednak bardzo uczciwym człowiekiem. W rozmowie z nim dowiedziałem się, że jest to pastor protestancki z Sosnowca, Konstanty S. Został aresztowany również za wrogą propagandę przeciw Polsce Ludowej i komunie. Pomimo różnic w poglądach religijnych, zaprzyjaźniliśmy się serdecznie. To był prawdziwy ekumenizm w niedoli, która kazała nam zwracać się do tego samego Ojca, szukać u Niego ratunku i drugich krzepić wiarą w Opatrzność Bożą. Przyjaźń nasza przetrwała poza lata więzienne. Po dziś dzień korespondujemy ze sobą i kilkakrotnie odwiedzaliśmy się nawzajem.

Spis treści

Pierwsze Boże Narodzenie za kratami

Upływał adwent. Tęsknota za roratami, za ołtarzem Pańskim wzmagała się w sercu z dnia na dzień. Brakowało brewiarza, więc pozostały tylko paciorki - „Zdrowaśki" odmawiane na chlebowym różańcu, a czasem na palcach, by ktoś tego różańca nie zauważył. O odprawianiu Mszy św., nawet potajemnie, nie mogło być mowy. Nie było materii chleba i wina, nie było możliwości, choć nawet w obozach koncentracyjnych księża w ukryciu sprawowali Najświętszą Ofiarę. Pozostała więc tęsknota i refleksja, że trzeba ukończyć drugie seminarium i przyjąć drugie święcenia przez cierpienie.

Nadeszła wigilia Bożego Narodzenia. Chyba nigdy nie przeżyłem tak głęboko tego dnia, jak tu, za kratami. Zawsze na wolności spowiedź wypełniała prawie cały dzień i zawsze brakowało czasu. Tu przygotowywałem się na przeżycie Narodzin Syna Bożego i czułem się bliżej żłóbka przez prawdziwe ubóstwo i ogołocenie z wszelkiej godności.

Władze więzienne postarały się o to, byśmy święta przeżyli w prawdziwym ubóstwie. Na kolację wigilijną otrzymaliśmy brukiew bydlęcą. Pomimo głodu nikt nie tknął tej śmierdzącej cieczy, po której pływały kawałki pokrojonej brukwi. Wnet kubeł sanitarny napełnił się strawą, jaką nas uraczyła władza ludowa na wieczerzę wigilijną. Połamaliśmy się czarnym, więziennym chlebem, bo opłatka nie było. Próbowałem zaintonować kolędę, ale nikt śpiewu nie podjął, bo coś ściskało za gardło i nieproszone łzy cisnęły się do oczu. Uczucia i myśli biegły do najbliższych jak nigdy dotychczas.

W noc wigilijną prawie nie zmrużyłem oka. Leżąc na więziennym worku wypełnionym prochem ze słomy, słysząc obok siebie oddechy i chrapanie współbraci, oczekiwałem na północ, którą wyliczałem sobie intuicyjnie, bo przecież zegara nie było. A kiedy już miałem odczucie, że noc w swym biegu dosięga połowy i Odwieczne Słowo Boże Ciałem się staje, pogrążyłem się w cichej adoracji. Sceneria stajenki betlejemskiej i naszej celi więziennej bardzo się utożsamiały, więc łatwiej było poczuć się bliżej żłóbka. „I narodziłeś się Jezu, w stajni w ubóstwie i głodzie" - śpiewało coś w sercu. Boże Narodzenie upływało w bardzo smutnym i nerwowym nastroju. Znowu próbowałem zachęcić do zaśpiewania kolędy i odmówienia choćby krótkiej modlitwy, ale spotkałem się z dezaprobatą otoczenia. Nawet jeden zgorzkniały kolega niedoli odezwał się cynicznie: „Módl się do tego Jezuska, to cię po świętach wypuści na wolność". Zamilkłem więc już zupełnie i patrzyłem, jak jakiś zabłąkany promień słońca rysował na ścianie gruby cień kraty. Zły i nerwowy nastrój w celi powodowała tęsknota, ale również brak papierosów, bo prócz mnie wszyscy byli palaczami. W więzieniu przekonałem się, jak nikotyna niszczy organizm człowieka, zwłaszcza w takich okolicznościach. Ci, którzy palili nałogowo, mieli cerę bardzo zniszczoną. Na mojej twarzy pojawiały się jeszcze jakieś ślady rumieńców. Pytano mnie: „Gdzie się ty stołujesz?". Odpowiadałem krótko: „U pana naczelnika" - a przecież chlipałem zupę o wiele gorszą niż ci, którzy pracowali. Mnie do pracy nie puszczano. Gdy prosiłem o pracę, naczelnik więzienia w Katowicach powiedział tak: „Wy do pracy nie pójdziecie, ponieważ robilibyście ludziom wodę święconą z mózgu".

We wspomniane Boże Narodzenie nastrój w celi stawał się coraz bardziej nerwowy. I oto na ścianie pojawiła się pluskwa. Rude stworzonko pełzało po ścianie i to zwróciło uwagę wszystkich obecnych. Pluskwy to wielki wróg więźnia, bo mogą przynieść choroby. Nic więc dziwnego, że więźniowie postanowili dotrzeć do siedziby tych stworzonek w ścianie. Podpalili gazetę i przytknęli do miejsca, w którym ukazała się pluskwa. Po chwili ze ściany odpadł duży płat tynku, a właściwie ugniecionego chleba, którym była zalepiona dziura średnicy około trzech centymetrów. Okazało się, że jest ona przebita do sąsiedniej celi. Zdziwienie ogarnęło wszystkich. Zaczęli zaglądać przez ten otwór i stwierdzili, że naprzeciwko, w drugiej, celi stoi kubeł sanitarny, na którym akurat ktoś siedział, załatwiając potrzebę fizjologiczną. Od razu rozpoczęła się akcja. Z jedynej pryczy, która była w celi, uszczypano dość długą listwę drewnianą i przesunąwszy ją przez otwór dosięgli nią więźnia „siedzącego na tronie". Mówiono nam później, że człowiek ten niemiłosiernie wrzasnął i o mało nie spadł z tego podwyższenia. Krzyczał, że coś go ukłuło ze ściany i oglądał to miejsce, ale nic nie widział, bo od jego strony wyjęta była jedna cegła, by stworzyć otwór wentylacyjny do komina. Właśnie w tym otworze znikała przebita dziura i nie była widoczna na zewnątrz. Moi kompani powtórzyli manewr z kawałkiem drewna i wtedy sąsiedzi zauważyli w drugiej celi wystający kawałek szczapy, chwycili za nią i w mig zrozumieli sytuację. Teraz przez rureczkę ze zwiniętej gazety poszedł telefon: „Fajki macie?". „Mamy" - przyszła odpowiedź. Po chwili do otworu w ścianie powędrował sznurek, do którego przywiązano papierosy. Powędrowały one na tym sznurku drogą powrotną do naszej celi i za chwilę zrobiło się szaro od dymu. Wszyscy żarłocznie zaciągali się dymkiem. Na twarzach pojawiły się uśmiechy i wyrazy satysfakcji.

„Jakżeż mało potrzeba ludziom do radości" - pomyślałem. Więzienni koledzy zwrócili się do mnie i zaproponowali:

„Może byśmy tak kolędę zaśpiewali".

„Dziękuję Ci, Dzieciątko Boże, za ten prezent, bo bez niego chyba by się pogryźli" - westchnąłem cicho do Boga. Za chwilę rozległa się w celi melodia kolędy W żłobie leży, któż pobieży kolędować małemu... Śpiewali nieco fałszując, głosem przytłumionym, bo za śpiew można się było dostać się do karcera, ale śpiewali rozradowani.

Tak minęło pierwsze za kratami święto Narodzenia Pana. Był to dla mnie dzień cichej radości, pomieszanej z bólem i tęsknotą.

Spis treści

Widzenie z mamą

W kwietniu 1951 r. otrzymałem pierwszy list od mamy. Potwierdzała odbiór mego listu i pisała do mnie w tym samym stylu, w jakim ja pisałem do niej. A więc wyjaśniła, że jest zdrowa, że nie cierpi biedy, bo dobrzy ludzie bardzo jej pomagają. Błagała mnie, bym się nie martwił, bo ona czyni wszystko, abym wnet do niej wrócił. Mój młodszy brat Jan odbywał wówczas służbę wojskową i tam oczywiście dobrali się do niego jako do brata szpiega i wroga Polski Ludowej. Nie wytrzymując szykan, zdezerterował i ukrywał się aż do mego wyjścia. Znalazł schronienie u pewnej rodziny w Andrychowie, natomiast ubecy byli przekonani, że umknął za granicę i tam kontynuuje moje dzieło szpiegowskie. Biedna matka raz w miesiącu przyjeżdżała do mnie, a następnie z sercem na ramieniu udawała się do kryjówki brata, przypuszczając, że może być śledzona. Opatrzność Boża sprawiła, że brat szczęśliwie przetrwał w kryjówce do 1956 r., kiedy to ujawnił się i skorzystał z ogłoszonej wówczas amnestii. Pojął za żonę córkę gospodarzy, u których znalazł schronienie.

Tak moja mama krzepiła na duchu raz mnie, raz brata, zachęcając do wytrwania. I oto pewnego dnia, a było to w kwietniu, ponury „klawisz" przekręcił klucz w drzwiach mej celi i miętosząc w ręce jakąś kartkę wycedził przez zęby: „Sanak! Wyjść na widzenie". Serce zabiło mi mocno i nogi się zatrzęsły pode mną z wrażenia. Podążałem żwawo za oddziałowym, który dzwoniąc kluczami wprowadził mnie do tzw. rozmównicy. Była to długa i wąska sala, przedzielona w środku dwoma siatkami. Między jedną a drugą siatką była przestrzeń około jednego metra. W tej przestrzeni spacerował „klawisz", a nawet dwóch, którzy pilnie słuchali każdego słowa wypowiadanego przez więźnia i jego gościa. Przy siatce wewnętrznej stało około dziesięciu więźniów, więc trzeba było się wzajemnie przekrzykiwać, by coś usłyszeć.

Wreszcie zobaczyłem mamę, wybladłą i wychudzoną, po drugiej strome siatki. Jakżeż chętnie przytuliłbym j ą do serca i ucałował jej spracowane dłonie, które tyle dla mnie uczyniły i codziennie składały się do modlitwy za mnie i za brata. Rozłożyłem ręce na siatce, a ona uczyniła to samo. To było nasze powitanie, które powtarzało się przez pięć lat. Nigdy nie miałem widzenia bez siatki, bo na to trzeba było sobie zasłużyć. A zasługa polegała na tym, że trzeba było być kapusiem, czyli donosić, co mówią więźniowie w celi. Ja zaś uchodziłem stale za więźnia niepoprawnego, ponieważ z oburzeniem odrzucałem propozycje donosicielstwa. „Spec", czyli wychowawca polityczny, tłumaczył mi, że trzeba dać dowody lojalności w stosunku do władzy ludowej, aby ta władza nabrała przekonania, że wyjdę z więzienia lepszy i pożyteczny dla społeczeństwa. Takie propozycje napawały mnie wstrętem i oburzeniem. Odpowiadałem zazwyczaj hardo: „Jak pan śmie księdzu proponować taką podłość". I to była moja niepoprawność. „Syn w więzieniu jest niepoprawny" - napisał naczelnik więzienia do matki, która wniosła prośbę o zezwolenie na posiadanie brewiarza w celi.

Biedne matczysko miało do mnie żal, że widocznie źle się zachowuję i dlatego nie zasługuję na żadne przywileje. Chciałem jej jakoś wytłumaczyć o co tu chodzi, ale „klawisz" warknął, że nie wolno o tym mówić- Prawie po kilku sekundach pomiędzy siatki spadła z trzaskiem zasłona zbita z desek i na tym widzenie się skończyło. Mama zdążyła mi jeszcze powiedzieć, że zmarł kardynał Adam Stefan Sapieha, ordynariusz krakowski, i na jego miejsce został mianowany ks. bp Franciszek Jop.

O śmierci kardynała Sapiehy dowiedziałem się już wcześniej. Nie mogąc spać w nocy, usłyszałem głośną rozmowę, jaką prowadzili między sobą strażnicy na zwyżkach, czyli tzw. „kogutach". Jeden z nich opowiadał, że był w Krakowie świadkiem pogrzebu, jakiego jeszcze w życiu nie widział. Był to pogrzeb bpa Adama Sapiehy. Było więcej ludzi niż na pogrzebie Piłsudskiego - relacjonował strażnik. "Nie wiedział, że przekazuje mi tak doniosłą wiadomość, która mnie zasmuciła. Do rana modliłem się za duszę śp. Biskupa, który mnie wyświęcił na kapłana. Był to „książę niezłomny", wzór kapłana i Polaka. Wówczas miałem żal do kurii krakowskiej za to, że przez całe pięć lat pobytu w więzieniu nie otrzymałem ani jednej kartki, ani jednego słowa pociechy. Później zrozumiałem jednak, że był to okres wielkich szykan, aresztowania i skazania prawic wszystkich pracowników kurii krakowskiej.

Spis treści

Rozprawa sądowa 5 maja 1951 roku

Po zakończeniu śledztwa nadszedł czas oczekiwania na rozprawę sądową. W miarę upływu czasu ogarniał mnie lęk, że okres oczekiwania może przeciągać się na długie miesiące, a nawet lata. Byli bowiem więźniowie w Katowicach, którzy już pięć lat czekali bezskutecznie na proces. Mógł on się nawet nic odbyć wcale. Był to czas nasilenia stalinowskiego terroru i los każdego więźnia był niepewny. Więźniowie opuszczali celę i ślad po nich ginął. Mówiono o wywożeniu w „krainę białych niedźwiedzi", ale tego się sprawdzić nie dało. Największą grozą napełniały nas, więźniów, głuche odgłosy strzałów, rozlegające się w nocy. To rozstrzeliwano więźniów w podziemnych lochach więziennych. Nic więc dziwnego, że panowała atmosfera grozy i niepewności.

Ja też nie byłem pewny swego jutra. Na każdym kroku odczuwałem nienawiść ze strony władz więziennych. Jeden z komendantów, który, jako komunista, brał udział w wojnie domowej w Hiszpanii, urządzał spotkania z więźniami i zażarcie tłumaczył, że wszelkiej biedzie i brakom w Polsce winien jest „kler", ponieważ podburza społeczeństwo do buntu przeciw władzy ludowej. Zrozumiałem, dlaczego mnie nazywają „gorszy niż bandyta". W takiej atmosferze nie wiedziałem, co mnie jeszcze spotka. Toteż ucieszyłem się ogromnie, kiedy dwa tygodnie wcześniej ogłoszono mi termin rozprawy ustalony na 5 maja 1951 r. A więc stosunkowo krótko trwał mój czas oczekiwania.

Myślałem, że otrzymam akt oskarżenia, by się z nim zapoznać, ale odczytano mi go dopiero w sądzie. Wcześniej przyszedł do mnie wyznaczony z urzędu obrońca, który przeprowadził ze mną rozmowę. Oświadczył mi, że sprawa jest trudna, bo szpiegostwo jest uznawane za najcięższe przestępstwo, ale on będzie czynił wszystko, co w jego mocy, by mnie ratować. Jeśli miałbym ocenić jego obronę w czasie rozprawy, to streściłbym ją w zdaniu: „Wysoki Sądzie, wprawdzie oskarżony jest winien, ale go przecież nie powiesimy". Mimo że był wyznaczony z urzędu, nie omieszkał wyciągnąć od mojej matki ostatnich groszy, które wysupłała, aby mnie ratować. W tych trudnych chwilach trwałem na ciągłej modlitwie. Bliska i krzepiąca stała się dla mnie postać Zbawiciela stojącego przed sądem. Ta postać towarzyszyła mi w czasie całej rozprawy.

Zazwyczaj przed każdą rozprawą, modliliśmy się w celi o pomyślny wyrok dla więźnia, który miał być sądzony. Po jakimś czasie zaprzestaliśmy jednak tej praktyki, bo w razie niepowodzenia ludzie słabej wiary załamywali się. I tak odprawialiśmy nowennę do Matki Bożej w intencji dwóch chłopców 18-lctnich, którzy byli w partyzantce i nie ujawnili się. Błagali Boga, by otrzymali wyrok mniejszy niż pięć lat, bo wyższych nie obejmowała amnestia. Gdy wrócili z rozprawy, milczeli, a my nie ośmielaliśmy się ich o nic pytać. Okazało się, że obaj zastali skazani na piętnaście lat. Złośliwy „klawisz" pytał ich: „Ileście dostali?". „Piętnaście lat" - odpowiedział jeden z nich z rozpaczą w głosie. „A ile już siedzicie?- zapytał oddziałowy. „Cztery miesiące". „Widzicie, jak to szybko leci. Chłop piętnaście razy wykopie ziemniaki i już będziecie w domu". Takie było pocieszenie. Błagałem Boga za pośrednictwem mego patrona, św. Józefa, by dał mi siłę, abym przyjął wolę Bożą. Z takim nastawieniem decydowałem się na wszystko.

Był piękny poranek 5 maja 1951 r., kiedy mnie ogolono, zakuto w kajdany i zawieziono do gmachu Wojskowego Sądu Rejonowego, który się mieścił przy ul. Zamkowej w Katowicach. Na korytarzu zgromadziła się już grupa ludzi z Andrychowa. Przybyli, aby uczestniczyć w rozprawie sądowej i z przerażeniem patrzyli na mnie zakutego w kajdany, z ogoloną głową i przybranego w łachmany więzienne. Szczególniej drgnęło mi serce, gdy wśród nich zobaczyłem wybladłą twarz mojej matki. Siostra moja, Teresa, podtrzymywała ją pod rękę. W przelotnym spojrzeniu wyczytałem w oczach mej rodzicielki jakąś krzepiącą siłę, jakby mi chciała powiedzieć:

„Synu, jestem przy tobie, nie załamuj się".

To spojrzenie matki i siostry dodało mi otuchy i już ze spokojem wszedłem na salę rozpraw. Za mną weszli wszyscy stojący na korytarzu. Zdjęto mi kajdany i po chwili wszedł Wysoki Sąd. Wszyscy w mundurach wojskowych, sędzia w randze majora, dwaj kapitanowie, ławnicy, sekretarz, porucznik oraz prokurator w randze majora, również w wojskowym mundurze. Po chwili sędzia ogłosił, że wszyscy mają opuścić salę rozpraw, ponieważ rozprawa odbędzie się przy drzwiach zamkniętych. Zwróciłem się z prośba, by choć matce pozwolono pozostać, ale sędzia kategorycznie się sprzeciwił. Rozległ się szum na sali, padły jakieś glosy, ale po chwili sala opustoszała i pozostało tylko kilku ubeków. Zamknięto nawet okno, by głosy rozprawy nie dochodziły na ulicę.

Rozpoczęła się zwykła procedura. Prokurator odczytał akt oskarżenia, który usłyszałem po raz pierwszy. Szczególnie uderzyło mnie pierwsze zdanie: „Oskarżony w okresie okupacji współpracował z bandami AK ". Potem była streszczona moja wroga działalność wśród młodzieży w Andrychowie, interpretowana jako usiłowanie obalenia ustroju, wreszcie oskarżenie główne czyli moja szpiegowska współpraca z Marianem S. Pod pretekstem spowiedzi mogłem mu przekazać wiadomości stanowiące tajemnicę wojskową lub państwową. Jest to przestępstwo z art. 7. M. K. K., który mówi, że „kto gromadzi i przekazuje wiadomości stanowiące tajemnicę państwową lub wojskową, podlega karze od pięciu lat pozbawienia wolności do kary śmierci włącznie". Wszystkich tych bzdur nasłuchałem się już do syta w czasie śledztwa, więc nie zrobiły one na mnie większego wrażenia. Jedynie pierwsze zdanie, o współpracy z bandami AK, zakłuło mnie boleśnie. Gdy więc zostałem dopuszczony do głosu, zapytałem: „Chciałbym wiedzieć, czy mnie sądzi polski sąd?". Zapadło chwilowe milczenie, ale wnet prokurator wrzasnął ochrypłym głosem: „Za bezczelność oskarżonego domagam się dodatkowo dwóch lat więzienia".

Odpowiedziałem natychmiast: „Wysoki Sądzie! Współpracowałem rzeczywiście z organizacją AK na terenie obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Nie dokonałem żadnych bohaterskich czynów i nawet bym o tym nie wspominał. Podawałem chleb ludziom ginącym z głodu. Narażałem moje życie, bo w razie wykrycia czekała mnie śmierć. Nie przypuszczałem więc, że ktoś nazwie tę akcję bandytyzmem. Dlatego właśnie pytałem, czy sądzi mnie polski sąd, bo pojąć tego nie mogę". Sędzia patrzył na mnie bazyliszkowym wzrokiem i zapytał: „A dlaczego nie współpracowaliście z Armią Ludową lub Batalionami Chłopskimi, tylko z Armią Krajową?". „Wysoki Sądzie - odrzekłem - gdyby tu nawet największy mój wróg walczył z okupantem, to byłbym się do niego dołączył, bo przecież patrzyłem na okropności, które się tam działy, ale ja tu żadnej Armii Ludowej czy Batalionów Chłopskich nie widziałem, choć całą okupację spędziłem w pobliżu obozu oświęcimskiego". „Bo nie chcieliście widzieć" - skonkludował krótko sędzia i odebrał mi głos.

Rozpoczęło się teraz przesłuchanie świadków. Pierwszy wszedł niejaki Jan Z., będący na usługach LIB. Nazywano go „Jasiu Pogoda", ponieważ publicznie ogłaszał, że niedługo Związek Radziecki będzie już kierował pogodą w przyrodzie. Oskarżał mnie o to, że jego dzieciom, które - o dziwo - uczęszczały na religię, tak zawróciłem w głowie ideologicznie, że on sobie nie może w domu z tym poradzić. Wysoki Sąd ubolewał i wyrażał współczucie biednemu ojcu, któremu klecha przeszkadzał w komunistycznym wychowaniu dzieci. Nie zapytano jednak, dlaczego posyłał dzieci na religię i dlaczego pozwolił, by syn był ministrantem.

Następnie składały zeznania trzy uczennice z mojej klasy: Jadwiga M., Władysława Ż. i Krystyna Ch. Ta ostatnia była chyba świadkiem koronnym. Przybyła z Francji jako re-emigrantka wspólnie z rodzicami. Ojciec, alkoholik, był ważnym dygnitarzem w partii komunistycznej, a jego córka, Krystyna, uczęszczała do liceum w Andrychowie, do klasy, której byłem wychowawcą. Nie była ochrzczona, ale pewnego razu zgłosiła się do mnie z prośbą, bym jej pozwolił uczęszczać na lekcje religii, ponieważ ona jeszcze nic nie słyszała o religii katolickiej i chciałaby się czegoś dowiedzieć. Wyraziłem zgodę, ale pod warunkiem, by donosiła tylko prawdę tym panom, którzy jej zlecili udział w moich lekcjach. Zarzekała się, że czyni to wyłącznie sama od siebie, ale ja się nie pomyliłem. Przychodziła więc regularnie na moje lekcje i zachowywała się bardzo poprawnie. Zjawiła się jednak jako świadek oskarżenia na rozprawie sądowej i stwierdziła, że uprawiałem wrogą propagandę w czasie katechezy. Na moje zapytanie, co robiła w czasie wykładów, oświadczyła, że najczęściej czytała książkę pod ławką.

Wyraziłem zdziwienie, jak można rozumieć i ocenić wypowiedzi uczącego, czytając książkę. Nie umiała na to odpowiedzieć i wówczas prokurator usłużnie zapytał: „Gdy ksiądz mówił o polityce, to świadek słuchała pilnie, prawda?". Przytaknęła i zostało to wpisane do protokołu.

Zeznania dwóch innych uczennic nie wniosły nic nowego. Potwierdziły tylko moje wrogie nastawienie do Polski Ludowej i komunizmu. Były to dziewczyny, które UB zastraszyło i nakazało im, co mają mówić na rozprawie. Dziwiłem się tylko, że na świadka nie wezwano żony Mariana S., Heleny, która przecież spowodowała moje spotkanie z jej mężem i która przebywała w tym samym więzieniu w Katowicach. Widocznie podkreśliłaby ona, że celem mego przybycia do Czechowic była spowiedź, o którą jej mąż prosił. To mogło być trochę niewygodne dla „sprawiedliwego i niezależnego Sądu Wojskowego", więc wystarczało im moje zeznanie. I tak uzbierał się pokaźny materiał, który obciążał mnie przestępstwem z art. 7 M. K. K i 22 M. K. K.

Wreszcie głos zabrał prokurator. Jego przemówienie więźniowie znali już na pamięć, bo powtarzał się prawie w każdym wypadku, zmieniając tylko niektóre okoliczności. W mojej sprawie wygłosił frazesy, które w skrócie brzmiały mniej więcej tak: „Podczas gdy polski robotnik wypruwa sobie żyły, by odbudowywać zniszczony kraj, taki zdrajca Sanak, za dolary, wchodzi w kontakt ze szpiegiem amerykańskim. Idzie z nim na współpracę, bo on by chciał, by wróciły te czasy, kiedy jeździł do dziedzica, by tam na balkonie grać w karty i spoglądać na zgarbione grzbiety ciężko pracujących fornali. Ale takie czasy już nie wrócą, bo my na to nie pozwolimy i wytępimy takich zdrajców, by już więcej Polsce Ludowej nie szkodzili. Żądam kary ośmiu lat więzienia". Taka była mniej więcej treść przemówienia strażnika sprawiedliwości Polski Ludowej.

W swoim przemówieniu też wiele nie powiedziałem. Oświadczyłem, że nigdy w życiu nie znałem żadnego dziedzica i nigdy też w karty nie grałem. Nie miałem i nie mam ochoty patrzeć na zgarbione grzbiety fornali, bo sam pochodzę z biednej rodziny i dużo na roli pracowałem. Odnośnie moich zbrodni oświadczyłem: „Pełniłem posługę religijną jako kapłan, więc oskarżanie mnie o szpiegostwo jest farsą, o czym Wysoki Sąd dobrze wie. Nie dążyłem do obalenia ustroju, bo mam jeszcze zdrowe zmysły. Występowałem tylko przeciw niesprawiedliwości i krzywdom, jakie się dzieją w naszej Ojczyźnie. O nic nie proszę, ponieważ nie poczuwam się do żadnej winy. Wiem, że nieprędko zobaczę światło wolności, dlatego moje cierpienie ofiaruję za młodzież andrychowską, której uczyłem miłości do Boga i do ludzi. Jestem przekonany, że czego nie osiągnąłem moim nauczaniem, tego dopełnię moim cierpieniem. Bogu polecam moje dalsze losy".

Zauważyłem, że w czasie mego przemówienia ubecy, którzy stanowili jedyną publiczność na sali, grozili mi podniesionymi pięściami, ale nie reagowałem na te gesty. Mój adwokat wygłosił kilka frazesów. Wysoki Sąd udał się na naradę, a po chwili wrócił i oświadczył, że wyrok będzie ogłoszony za tydzień.

I znów zakuto mnie w kajdany i prowadzono przez korytarz więzienny do tzw. „suki", czyli opancerzonego i okratowanego samochodu, którym przewożono więźniów. Na korytarzu stali ludzie z Andrychowa, ale zauważyłem jedynie mamę z siostrą. Chciałem do nich podejść, ale pchano mnie z tyłu tak silnie, że nawet nie mogłem się zatrzymać. Spostrzegłem jednak, że mama jest bardzo blada. Zmartwiłem się, że jest pewnie chora.

Za tydzień znowu „suką" dowieziono mnie do sądu w kajdankach. Już tylko kilka osób z Andrychowa stało na korytarzu, a między nimi moja mama, już bez siostry. Wysoki Sąd wygłosił z całą powagą i w majestacie prawa wyrok skazujący mnie na pięć lat pozbawienia wolności, konfiskatę mienia (którego nie posiadałem) i pozbawienie mnie praw obywatelskich na okres pięciu lat.

Tym razem pozwolono mi na kilka minut spotkać się z mamą. Drżała na całym ciele, ale w jej twarzy, w jej wzroku czytałem nieugiętość. Pocieszała mnie jak mogła, a ja odwzajemniłem tym samym. Podszedł do mnie adwokat i spytał, czy będziemy zakładać rewizję procesu do Najwyższego Sądu Wojskowego w Warszawie. Oświadczyłem, że może postąpić jak uważa.

Tak rozstaliśmy się. „Suka" pomknęła do podwórza więziennego, a ja znów znalazłem siew celi wśród więźniów, którzy mi współczuli. Odczuwałem jednak wewnętrzną potrzebę rozmowy z Bogiem. Złożyłem Mu więc w ofierze moje lata poniewierki więziennej, które mnie czekają. Widocznie nie wystarczało mi pięć lat seminarium i święcenia przyjęte z rąk biskupa. Trzeba będzie odbyć drugie pięć lat „seminarium" i przyjąć drugie „święcenia" przez cierpienie. Modliłem się: „Panie, jeśli taka jest wola Twoja, przyjmuję ją w pokorze, ale dodaj mi sił, bom jest człowiek słaby i ułomny". Pokrzepiony modlitwą, zwłaszcza na chlebowym różańcu, uspokoiłem się wewnętrznie i powoli wracałem do równowagi.

Mijały noce i dnie w więziennej monotonii, którą urozmaicały jedynie rozmowy prowadzone wystukiwanym alfabetem Morse'a. Już dawno zauważyłem, że pod siedzeniem na każdym taborecie jest wypisany alfabet Morse'a. Każda litera alfabetu ma swoje określone znaki. Nauczyłem się bardzo szybko tej sztuki i od tego czasu nawiązywałem kontakt z różnymi więźniami z innych cel. Nie przypuszczałem, że można tak biegle rozmawiać i porozumiewać się zwyczajnym stukaniem guzikiem po rurze grzewczej. Często jakiś więzień prosił, by podać wiadomość swojemu wspólnikowi ze śledztwa. Określał, w której celi przebywał jego wspólnik i tak szedł telegraf bez drutów, aż docierał do adresata. Mieliśmy wielką radość i satysfakcję, że ubekom plątamy śledztwo. Było to jednak związane z ryzykiem. Nie wiadomo było, kto jest w celi donosicielem, a niejednokrotnie sami ubecy próbowali sztuki telegrafowania, by wyłapać innych „telegrafistów". Więźniowie, zaprawieni w sztuce stukania, zaraz jednak poznawali ubeka, który się mylił i popełniał błędy. Wtedy się zwykle wystukiwało: „Ubeku, jak będziesz siedział, to się nauczysz stukać alfabetem Morse'a". Zazwyczaj ubek przestawał stukać, gdy poczuł się zdemaskowany.

Pewnego razu, już późną nocą, usłyszałem natarczywe stukanie dobiegające z rurki grzewczej. Ponieważ wtedy każdy więzień miał już swój siennik, a mój prawie dotykał rurki, odebrałem te sygnały. „Tu Helena, czy tam Józef?" - wystukiwał ktoś z dużej odległości. Podejrzewałem, że to podstęp, ale stukanie było profesjonalne. Zadałem kilka pytań sprawdzających i stwierdziłem, że to telegrafuje Helena S., osoba najbardziej związana z moją sprawą. Ucieszyłem się ogromnie i stukaliśmy chyba godzinę. Moi współlokatorzy spali snem kamiennym i ani im się nie śniło, że toczy się rozmowa na tak ważne tematy. Dowiedziałem się wiele szczegółów ze śledztwa Heleny, ale ona dopiero czekała na rozprawę. Niestety, już nigdy nie nawiązałem z nią kontaktu telegraficznego. Od innych więźniarek, również alfabetem Morse'a dowiedziałem się, że została skazana na piętnaście lat więzienia i wywieziona do innego pawilonu więziennego.

Po upływie może dwóch miesięcy od wydania wyroku zostałem zawiadomiony, że odbędzie się ponowna rozprawa, ponieważ prokurator założył apelację, sprzeciwiając się zbyt niskiemu wymiarowi kary za moje „zbrodnie". I znów powtórzyła się farsa. Skład sądu był ten sam, zmienił się tylko prokurator. Rozprawa odbyła się oczywiście znów przy drzwiach zamkniętych. Tym razem prokurator zażądał kary dziesięciu lat więzienia, choć nie przedstawił żadnych dodatkowych dowodów winy. W ostatnim słowie prawie się nie odzywałem, ponieważ wiedziałem dobrze, iż gotowy wyrok sędzia ma na kartce w teczce.

Wysoki Sąd udał się na naradę i po powrocie, już bez zwłoki, orzekł uroczyście i w majestacie prawa, że za moje przestępstwa zostałem skazany na osiem lat więzienia. Wysłuchałem tego wyroku z dziwnym spokojem i rozprawa się skończyła.

Znów na korytarzu przytuliłem mamę do serca. Tym razem widziałem w jej oczach błyszczące łzy. Wcisnęła mi do ręki małą paczuszkę, ale zauważył to mój opiekun i szybkim ruchem wydarł mi ją z ręki. Okazało się, że to trzy chusteczki do nosa. Rozwinął każdą, obejrzał dokładnie i wielkodusznie oddał mi je z powrotem. Nie domyślił się, że na jednej chusteczce była wymalowana szachownica. Był to cenny nabytek. Można było na niej grać w szachy sporządzone ze skrawków papieru. W razie wtargnięcia „klawisza" wystarczało strzepnąć papierki za siennik, a chusteczkę schować do kieszeni. Robiliśmy również piękne figurki szachowe z chleba, ale gra nimi była o tyle niebezpieczna, że w razie wpadki trzeba było wszystkie figurki natychmiast zjeść, podobnie jak różaniec z chleba, bo kto to widział tak marnować cenny chleb więzienny. Natomiast figurki z papieru były nieuchwytne. Nie potrafiłbym policzyć, ile rozegrałem partii, posługując się takimi szachami.

Spis treści

Szare i smutne dni

Teraz zaczęły się dopiero szare i bardzo smutne dni podsycane niepokojem, co się stanie dalej. W nocy słyszeliśmy nadal głuche odgłosy strzałów, dochodzące z podziemnych kazamatów więziennych w Katowicach. Wywożenie więźniów w nieznane, tak, że ślad po nich zginął, odbywało się bardzo często. Jeśli kogoś przeniesiono do innego więzienia, to wcześniej czy później jakaś wieść o nim nadeszła, bo więźniów przerzucano do różnych kazamatów, których nie brakowało w Polsce Ludowej. Każdy więzień opowiadał o warunkach więzienia, z którego przybył i o ludziach, z którymi dzielił więzienną dolę.

Ja jednak całymi miesiącami pozostawałem w więzieniu przy ul. Mikołowskiej w Katowicach. Warunki były podłe, ale przynajmniej mama miała blisko, gdy raz na miesiąc przyjeżdżała do mnie na widzenie przez podwójne druty. Po wyroku czas zaczął się dziwnie wlec i dziwna melancholia opanowała nasze umysły. Raz na miesiąc otrzymywaliśmy książki z więziennej biblioteki. Dla mnie przeznaczono specjalnie dzieła Marksa, Lenina i Plechanowa. By zapełnić czas, czytałem te filozofie ludzi dalekich od Boga. Starałem się stosować metodę św. Grzegorza z Nazjanzu, który, gdy go pytano, czy można czytać dzieła pogańskie, odpowiadał, że trzeba naśladować pszczołę, która nawet z zatrutego kwiatka potrafi wydobyć kropelkę miodu.

Po pewnym czasie zabroniono mi czytać dzieła marksistowskie, ponieważ, gdy mnie wzywał na rozmowę pan naczelnik, lub „spec", zapytywałem ich czasem o pewne problemy z dziedziny ich ideologii, bo przecież czytając tak wiele, miałem w tych sprawach dużą wiedze. Było to dla nich kłopotliwe i upokarzające, ponieważ ich znajomość ideologii marksizmu była równa zeru.

Po drugim wyroku przeniesiono mnie do celi, w której spotkałem przyzwoitych ludzi, tak przynajmniej uważałem. Był tani Jan O., dyrektor katowickiego okręgu PKP. Siedział za szpiegostwo, ponieważ konsulowi amerykańskiemu podarował mapę linii kolejowych w Polsce. Takie mapy zresztą wisiały w każdej poczekalni kolejowej. Siedział z nami Janusz K. z Warszawy, korespondent jakiejś agencji prasowej. Człowiek bardzo oczytany i inteligentny. Lubił często powtarzać przysłowie: „Człowiek jest swego losu kowalem". Zawdzięczam mu wiele wiadomości z literatury i innych dziedzin. Stanisław W., stary partyzant i ateista, którego drażniły nasze wspólne modlitwy, ale zachowywał się przyzwoicie. Wreszcie w naszym gronie znajdował się Stanisław M., mizerny i chorowity człeczyna, akowiec i szczery patriota. Miał on złotą rączkę malarską i rzeźbiarską. Na ścianie, gdzie odleciał płat tynku, małym gwoździkiem wyrzeźbił prześliczną twarz Matki Bożej. Aż szkoda było, że tak piękna rzeźba tkwi w tak bardzo kruchym materiale.

Przed tą piękną twarzą Matki Bożej modliliśmy się codziennie, odmawialiśmy cząstkę różańca i śpiewaliśmy cichutko pieśni religijne. Trwało to może miesiąc, aż do czasu, gdy pewnego dnia wróciliśmy do celi po spacerze, zobaczyliśmy, że twarz Matki Bożej zniknęła, ponieważ zarzucono ją grubą warstwą cementu. Posmutnieliśmy wszyscy i spodziewaliśmy się kary za niszczenie mienia państwowego. Jakoś nas nie wzywano w tej sprawie, ale piękna twarz Matki Bożej pozostała w naszej pamięci.

Bolesnym urozmaiceniem więziennej monotonii był tzw. „kipisz", czyli szczegółowy przegląd celi, odbywający się zazwyczaj w nocy. Grupka „klawiszy" z drewnianymi pałkami, którymi opukiwali kraty w oknach, żeby sprawdzić, czy nie są podpiłowane, wpadała do celi. Musieliśmy zdjąć bieliznę, bo ubrania już były wystawione na korytarz. Nago ustawialiśmy się pod murem na korytarzu, a tymczasem „klawisze" dokładnie plądrowali celę. Wysypywali słomę, a raczej sieczkę z siennika na podłogę czy beton, i szperali w tym prochu szukając, czy więźniowie tam czegoś nie ukryli. Nąjgorliwiej szukano przedmiotów metalowych oraz ołówków, a raczej kawałka grafitu, bo taki łatwiej było ukryć niż ołówek. Chciano w ten sposób zapobiec pisaniu grypsów. Więźniowie jednak i tak sobie radzili. Przywiązywano kawałki grafitu do nitek wewnątrz siennika, więc nie wylatywały one na zewnątrz razem z wysypywaną sieczką. Na to już „wąchacze" nie wpadli. Nas, stojących na korytarzu, twarzą do ściany, również badano.

Po zakończeniu „kipiszu" trzeba było wejść do celi i w określonym czasie zrobić całkowity porządek. A więc sieczkę i proch ze słomy musiało się skrzętnie powkładać do siennikowego worka, a potem wymyć posadzkę i zetrzeć proch, jaki osadził się na szafce, stoliku, taboretach i nawet na ścianach, bo od czasu do czasu pan naczelnik wpadał do celi w białych rękawiczkach, palcem przejeżdżał po ścianie i napotkany tam proch podtykał pod nos więźniowi. Za to zwykle groziło tzw. „twarde łoże", to znaczy wyrzucenie sienników z celi i spanie na betonie przez jeden tydzień. Najgorzej, że nie było czym czyścić, bo do sprzątania dawano pół damskiej pończochy. A więc panowie towarzysze „uprzyjemniali" nam żywot jak mogli.

Spis treści

IV. Cieszyn

W więzieniu przy ulicy Mikołowskiej w Katowicach przebywałem prawie szesnaście miesięcy. Pewnego dnia, w styczniu 1952 r., usłyszeliśmy dziwny ruch na korytarzu. Po chwili otworzono drzwi naszej celi i kazano wychodzić. Zaprowadzono nas do magazynu, gdzie każdemu wydano jego worek z ubraniem i obuwiem, z czego nas obdarto, gdy nas umundurowano w łachmany więzienne. W tym worku była także moja sutanna. Nigdy w życiu nie odczułem takiego pragnienia, by ją ubrać, jak wówczas. Ale ona też była więziona, bo worek był szczelnie zaplombowany.

Załadowano nas w liczbie czterdziestu do wielkiej „suki", która mogła pomieścić zaledwie dwadzieścia osób. Upchano nas jak śledzie w beczce i pojechaliśmy w nieznane. „Suka" to wielka blaszana skrzynia, bez okien. Jedyne drzwi są rozsuwane z tym i zamykane. W suficie jest coś w rodzaju siatki. Są to małe otworki, przez które dochodzi powietrze do wnętrza. W czasie jazdy obijaliśmy się o ściany samochodu, zwłaszcza na zakrętach. Po pewnej chwili poczuliśmy brak powietrza. Zaczęło mi się mącić w głowie, aż wreszcie straciłem przytomność.

Ocknąłem się dopiero wtedy, gdy poczułem dotkliwe zimno i wilgoć. Gdy otwarłem oczy, stwierdziłem, że leżę w śniegu, a obok mnie wznoszą się wysokie mury tworzące czworobok, rodzaj olbrzymiej, głębokiej studni. Obok mnie leżeli więźniowie, z których niektórzy już się podnieśli. Poczułem, że cienka, drelichowa więzienna bluza i spodnie już nasiąkły wodą od mokrego śniegu. Usiłowałem się podnieść, lecz poczułem ostry ból i zawroty głowy. Wreszcie wstałem i natychmiast „klawisz" kazał mi wchodzić do wnętrza. Przydzielono mi koc, miskę i łyżkę. „Gdzie my jesteśmy ?" - spytałem, gdy zatrzasnęły się za mną drzwi celi. „W Cieszynie" - usłyszałem odpowiedź i zaraz rozpoczęło się wzajemne „obwąchiwanie". Od razu uderzyło mnie to, że w celi panował dziwny półmrok, choć była to pora popołudniowa i dzień był dość pogodny. Rychło wykryłem przyczynę tego zjawiska. Oto nieduże, zakratowane okienko zasłonięte było do połowy tzw. „koszem", czyli drewnianą skrzynią, lekko odsuniętą w górnej części od okna, by choć skrawek nieba można było zobaczyć.

W Cieszynie panował nieco inny regulamin więzienny, częściowo złagodzony, częściowo zaostrzony. Wyżywienie było gorsze niż w Katowicach. Zwłaszcza obiadowe zupy dziwnie cuchnęły chlorem. Nie wolno było otrzymywać paczek z domu, ale „wypiska" była nieco bogatsza. Można było raz w miesiącu kupić jeden kilogram przyzwoitego chleba i pół kilograma końskiej kiełbasy, która była dobrze uwędzona, i mimo słodkawego smaku, zjadaliśmy jaz apetytem.

Zimą było w celi bardzo zimno. Na szczęście było nas kilku, więc nocą grzaliśmy się wypróbowanymi sposobami, łącząc wszystkie koce. Do pracy również i tu mnie nie dopuszczono, więc cały okres pobytu w cieszyńskim więzieniu spędziłem w celi.

Najtrudniej było przeżyć upalne lato. Wtedy poznałem, jaką uciążliwością były wspomniane „kosze" na oknach. Była to specyficzna uciążliwość, bo „kosz" nie tylko zaciemniał celę, ale też nie dopuszczał powietrza. Gromadził natomiast gorące powietrze. Lato było upalne, więc temperatura w celi podwyższała się. Umieszczono mnie w celi pod blaszanym dachem na ostatnim piętrze, więc upał stawał się nie do zniesienia. Byliśmy spoceni we dnie i w nocy, a wody zawsze brakowało, by choć twarz porządnie umyć. Celem ochłody przykładaliśmy gołe plecy do drzwi okutych żelazem. Z początku metal był chłodny, ale gdy już czwarty z kolei więzień pocierał plecy o żelazną blachę, ona również się rozgrzewała i chłodzenie było skończone.

Inną dolegliwością była plaga pcheł. Ledwo położyłem się na sienniku, wnet jakby z jakiegoś źródła zaczęły pryskać te małe, zwinne stworzonka i kłuły tak intensywnie, że nie wiadomo było gdzie się pierwej drapać. Jakżeż trudno było zasnąć w tym upale i smrodzie, bo celi nigdy nie można było przewietrzyć, a pchły „umilały" nam życie do samego rana. Chodziłem stale pogryziony i pokryty czerwonymi cętkami.

Pewnego dnia nasi władcy wymyślili sposób wytępienie plagi pcheł. Do każdej celi wrzucono worek naftaliny, którą rozsypano po podłodze. Przeźroczyste kryształki naftaliny kruszyły się pod drewniakami i wydzielały tak gryzącą woń, że z oczu ustawicznie lały się łzy, a w gardle drapało. Każde poruszenie się po podłodze powodowało zgrzyt, jakby miażdżonych kawałków lodu, i ostra woń naftaliny przenikała nas do wnętrza organizmu. W tej atmosferze przeżyliśmy trzy tygodnie. Wtedy naftalina już zwietrzała i przestała wydzielać swój aromat. Właściwie to myśmy go wchłonęli do naszych organizmów i asymilowaliśmy się do tego piekącego smrodu. Wreszcie najgorsze było to, że pchły z początku przycichły i przyczaiły się, ale po kilku dniach zaczęły nas znowu atakować z jeszcze większą furią, bo przecież pościły kilka dni. Były to dla mnie najcięższe dni, jakie przeżyłem w więzieniu. Dopiero po jakimś czasie wymieniono słom ę w siennikach i to położyło kres pladze krwiopijczych insektów.

Muszę stwierdzić, że ze strony władz więziennych w Cieszynie nie spotkały mnie żadne szykany, choć umieszczenie mnie w celi pod blaszanym dachem w upalne lato było na pewno zaplanowane. Później się dowiedziałem, że pchły były specjalnością tylko niektórych cel.

Pewnego dnia „klawisz" zaprowadził mnie do biura, gdzie za stołem rozsiadł się 7nany mi z Katowic ubek. Przeraziłem się, bo myślałem, że znów rozpocznie jakieś śledztwo. On jednak spokojnie oświadczył mi, że chce mi dać pracę. Położył przede mną duże białe płótno, pędzle, puszki z farbami i powiedział: „Widziałem w Katowicach, jak piękną Matkę Bożą wyrzeźbiliście na ścianie w celi. Musicie mi wymalować na tym płótnie dużego jelenia. Tu macie farby, a co wam będzie potrzeba, to mówcie". Popatrzyłem na ubeka zdziwiony, a ponieważ znany był w Katowicach z szykanowania więźniów politycznych, pomyślałem sobie: „Chętnie bym wymalował twoją gębę". Oświadczyłem mu jednak: „Źle pan trafił, bo to nie ja rzeźbiłem twarz Matki Bożej, ale inny więzień, specjalnie uzdolniony w tym kierunku. Ja niestety nie umiem ani rzeźbić, ani malować. Gdy raz małej dziewczynce narysowałem konia, to płakała, że to nie koń, ale cap". Nie wiem, czy przekonałem ubeka, czy nie, dość na tym, że po chwili powiedział: „No, widzicie, chciałem wam dać dobrą pracę, ale wy nie chcecie pracować." Oddziałowy odprowadził mnie do celi i już nigdy nie miałem takich artystycznych propozycji.

Jeśli chodzi o dozorców więziennych, muszę podkreślić szczególnie pozytywne odnoszenie się do mnie Heleny J. Na początku odnosiłem się do niej bardzo nieufnie. Wyprowadzała mnie czasami z celi do swej dyżurki. Była oddziałową i jej podlegała nasza cela, ponieważ oddział ten był do połowy męski, a od połowy żeński. Wypytywała mnie o przyczyny skazania na osiem lat więzienia. Musiałem jej szczegółowo opowiedzieć przebieg śledztwa, rozprawy i o pobycie w więzieniu w Katowicach. Nie wiedziałem, do czego jej to potrzebne, ale opowiedziałem wszystko, bo wzbudziła we mnie zaufanie. Najbardziej zależało mi na tym, by przez nią nawiązać kontakt z mój ą mamą w Andrychowie. Kiedy jej to nieśmiało zaproponowałem, oświadczyła: „Napiszcie list, to go doręczę matce". Napisałem kartkę bardzo ostrożnie i zaznaczyłem, że jeżeli mama to moje pismo otrzyma, to niech przy najbliższym widzeniu powie do mnie: „Pozdrawia cię ks. proboszcz". I rzeczywiście, w czasie widzenia mama z przymrużeniem oka powiedziała zaraz na początku: „Pozdrawia cię ks. proboszcz". Ucieszyłem się bardzo i nabrałem więcej zaufania do mojej oddziałowej. Faktycznie, jeździła kilka razy do Andrychowa, odwiedzała moją mamę, i pocieszała ją mówiąc, by się nie martwiła, bo ja wyjdę wcześniej na wolność. Mama również była nieufna w stosunku do tak podejrzanego gościa i przypuszczała, że to może być prowokacja. Okazało się jednak, że Helena J. w najszczerszych zamiarach chciała pomóc więźniom i ich rodzinom. W tym też celu podjęła pracę w więziennictwie. Całą duszą nienawidziła komunistów. Toteż po moim wyjeździe z Cieszyna została wyrzucona z pracy i niewiele brakowało, by znalazła się w więzieniu. To była jedyna jasna i życzliwa postać, jaką spotkałem w czasie mej więziennej niedoli wśród więziennych dozorców.

Niedługo jednak trwała ta sielanka. Oto już pod koniec października 1952 r. Helena J. zdążyła jeszcze szepnąć: „Wywożą was do Strzelec Opolskich".

Spis treści

V. Strzelce Opolskie

Znów pobraliśmy z magazynu nasze worki, które tak bardzo pachniały wolnością. Tak było zawsze, ilekroć nas przewożono z jednych kazamat do drugich. „Klawisze", kpiąc, mówili o nas: „Polityczny z workiem na plecach". W moim worku nie było już sutanny, bo mama zgłosiła się do naczelnika w Cieszynie i prosiła, by jej wydał sutannę i płaszcz, bo to wszystko zgnije w magazynie za tyle lat, zanim mogą mi być potrzebne. I dobrze się stało, bo po wyjściu na wolność była to jedyna sutanna, jaką posiadałem. Była mi tym droższa, że przecież razem ze mną dzieliła więzienne losy, choć jaw celi, a ona w magazynie.

Załadowano nas do olbrzymiego wagonu, na którym widniał wielki napis: „Poczta". Był to jednak wagon przystosowany do przewozu „poczty" żywej, a raczej żywego towaru. Wewnątrz tego wagonu były małe cele zamykane od zewnątrz, bez okien. Krótka i wąska deseczka służyła do siedzenia, a mały blaszany pojemnik pełnił rolę kubła sanitarnego. Wewnątrz panowała zupełna ciemność. Tylko niewielkie szparki przepuszczały blaski dziennego światła. Zamknięto nas dwóch do tej blaszanej klatki.

Stukały koła po szynach, a my przywarliśmy do tych małych otworków, by zobaczyć Boży świat. Każdy z nas był stęskniony za widokiem pól, lasów, a nawet ludzkich domostw. Pociąg zatrzymał się na stacji, której napis odczytaliśmy od razu: „Bielsko-Biała". Serce zabiło mi gwałtownie. Byłem tak blisko Andrychowa, tak blisko mamy i rodziny. Gdyby ona wiedziała, że ja tu przyjeżdżam, na pewno czekałaby od rana.

Ale nikt się nie domyślał, jaka to „poczta" jest przewożona w tym opancerzonym i bardzo długim wagonie. Ludzie przechodzili obojętnie i pociągi w różnych kierunkach przejeżdżały tuż obok nas. A gdyby się tak można było przesiąść do innego pociągu... Ale nasz wehikuł, po prawie godzinnym postoju (akurat widoczny był zegar na dworcu), ruszył żwawo w przeciwną stronę, to znaczy w stronę Katowic. W tym momencie nie miałem już wątpliwości, że Helena mnie dobrze poinformowała o celu naszej podróży. Obaj z moim współlokatorem dobyliśmy chlebowe różańce z buta i żarliwie odmówiliśmy koronkę, prosząc Matkę Bożą, by nas nadal nie opuszczała. Nie dano nam jak zwykle nic do jedzenia ani do picia. Raz tylko żołnierz odryglował drzwi i poczęstował nas kubkiem wody, którą czuć było naftą.

Po paru godzinach pociąg zatrzymał się. Rozległ się szczęk odryglowanych drzwi i wreszcie z workiem na plecach wylądowaliśmy na jakiejś bocznicy na dworcu w Strzelcach Opolskich. Nigdy tu nie byłem i nie znałem tego miasta. Nawet mi się nie śniło, że tu zamieszkam przez trzy lata. Od razu otoczył nas kordon żołnierzy. Niektórzy z nich trzymali na smyczy psy, które, szczekając, wyrywały się w naszą stronę. Zrobił się zgiełk i hałas przypominający transporty więźniów w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, na co patrzyłem wielokrotnie. I rzeczywiście powiało Oświęcimiem. Uformowano nas w czwórki, i z workami na plecach, przy krzykach dozorców i szczekaniu psów, pomaszerowaliśmy ulicą w stronę więzienia. Konwojujący nas żołnierze z karabinami krzyczeli głośno: „Prowadzimy zbrodniarzy - SS-manów z Oświęcimia". Przechodnie zatrzymywali się i patrzyli na nas ze spokojem, a może nawet ze współczuciem. Widziałem, że tylko jedna pięść się podniosła, grożąc w naszą stronę. Odniosłem wrażenie, że mieszkańcy Strzelec Opolskich dobrze wiedzą, kim jesteśmy, ale muszą milczeć podobnie jak my.

Wśród tych okrzyków doprowadzono nas do więzienia. Otwarła się brama ogromnego gmachu zbudowanego w kształcie krzyża. W bramie stał wysoki mężczyzna, który, głośno krzycząc, zapowiedział: „Tu są Strzelce Opolskie, tu nie popajacujesz, zapamiętaj to sobie! A teraz wszyscy na kolana". Uklękliśmy posłusznie na oba kolana i zaczęliśmy się czołgać z workami na szyi po wystających kocich łbach przez bramę do wnętrza. W tej upokarzającej sytuacji (było nas trzydziestu pięciu więźniów politycznych i kilku pospolitych przestępców) zdarzył się incydent, który, mimo tragizmu, nieco mnie rozśmieszył. Oto jeden z więźniów naszej grupy wcale nie padł na kolana, ale wyprostowany kroczył przez bramę. W dodatku udało mu się otworzyć worek. Wyciągnął z niego barwny krawat i zawiązał go sobie pod szyją. Psy już przed bramą wycofano, więc tylko naczelnik ryknął do niego: „Na kolana!". On jednak nic tylko nie spełnił rozkazu, ale uciekł w głąb podwórza więziennego, a za nim pognali „klawisze". Był to Cygan z Wiednia, którego znałem, ponieważ w więzieniu w Katowicach pracował jako fryzjer. Spotkałem się z nim jeszcze w późniejszym czasie. Był to człowiek bardzo inteligentny. Dostał wyrok piętnastu lat więzienia za napad na bank w Polsce.

Zliczyłem, że na kolanach przeszliśmy przez siedem bram. Podobno mieliśmy szczęście, bo, jak dowiedzieliśmy się od więźniów, którzy tu już dłużej przebywali, powitania odbywały się czasem bardziej „uroczyście". „Klawisze" ustawiali się szpalerem z obu stron. Każdy więzień musiał przejść przez ten szpaler zwany „ścieżką zdrowia". W tym czasie otrzymywał szturchańce ciężkimi kluczami. Niejednokrotnie dochodziło do złamania żeber, ale tym się nikt nie przejmował. Takie było powitanie przybywającego tu więźnia, by pamiętał, że tu są Strzelce Opolskie.

Jestem przekonany, że Opatrzność Boża uchroniła mnie od takiego powitania- Więzienie w Strzelcach Opolskich słynęło zwłaszcza z tego, że tu więźniowie polityczni odbywali wyrok razem z pospolitymi przestępcami. Ci ostatni mieli za zadanie wykańczać tzw. „szpagaciarzy", czyli inteligentów. Tego się ogromnie bałem i tak Boga prosiłem, bym się znalazł we Wronkach czy w Rawiczu, gdzie polityczni byli zgrupowani razem.

Pospolici przestępcy mieli przeróżne sposoby „zatruwania" życia ludziom, którzy nie odznaczali się brutalnością i sadyzmem. Działali na pewno za aprobatą władz więziennych, bo nigdy nie byli karani za pobicie niewinnego człowieka. Dostawali nawet takie polecenia od „klawiszów", których było w więzieniu w Strzelcach Opolskich ponad trzystu.

Warunki więzienne w czasach stalinowskiego terroru były bardzo trudne. Więzienie było przepełnione. Przetrzymywano tu około siedmiu tysięcy więźniów, którzy zazwyczaj pracowali w kamieniołomach. Czynne było również tzw. więzienie izolacyjne, w którym spędziłem trzy miesiące. W celach sypiało się również na siennikach nieco lepszych niż w więzieniu śledczym. Kubeł sanitarny był głównym meblem i rzadko kiedy był wolny, zwłaszcza przy dużej liczbie więźniów w celi.

Pierwsza cela, w której się znalazłem, mieściła sześciu więźniów. Nie przyznawałem się początkowo, kim jestem, bo nie wiedziałem, jakie będą reakcje współwięźniów. Po paru dniach stwierdziłem, że jeden z nich to świadek Jehowy, drugi prawosławny, trzeci protestant, czwarty żyd, a o piątym nikt nie wiedział kim jest i za co siedzi. A więc celowo dobrano mi towarzystwo ekumeniczne. Pewnie panowie władcy myśleli, że będziemy się tu kłócić na tematy religijne, a może nawet się pobijemy, bo system nerwowy u każdego więźnia jest nadwerężony.

Na początku nie wyjawiałem tego, że jestem kapłanem, a jedynie oświadczyłem: „Wydaje mi się, że wszyscy wierzymy w Boga, choć każdy po swojemu. Zamiast więc się kłócić, uczcijmy Boga wszyscy razem. Nie dajmy naszym władcom satysfakcji, że będziemy się wyniszczać kłótniami. Oni tylko na to czekają. My zaś będziemy żyć w zgodzie i będziemy się modlić do Boga, w którego wszyscy wierzymy".

Od tego czasu codziennie rano i wieczorem odmawialiśmy wspólnie „Ojcze nasz". Do tej modlitwy włączał się również żyd. Tylko świadek Jehowy chciał nas początkowo nawracać, ale wszyscy wspólnie uciszyliśmy go tak, że po jakimś czasie i on zaczął się modlić razem z nami.

W tym miejscu muszę jednak nadmienić, że choć nigdy nie byłem antysemitą - uczęszczałem do gimnazjum w Oświęcimiu z wieloma Żydami, z którymi żyłem w zgodzie, a nawet przyjaźni - przebywanie w jednej celi z Sz. było bardzo uciążliwe. Kiedy w celi wyszło na jaw, że jestem księdzem, Sz. od razu zaczął do mnie odnosić się z niechęcią, a nawet nienawiścią.

Oddziałowy mianował mnie tzw. „starszym celi". Nie był to jakiś awans czy wyróżnienie, ale raczej związane z tym były szykany, bo „starszy celi" odpowiadał za wszystko, a więc za porządek w celi i za zachowanie się więźniów. Musiał też meldować stan więźniów przy każdym otwarciu drzwi, zwłaszcza przy pobieraniu posiłków. Pobierał również dla wszystkich pewne dodatki, które czasami łaskawie przydzielano, np. cebulę czy zepsute dorsze.

Pewnego dnia przydzielono do naszej celi młodzieńca, którego przywieziono ze wspomnianego już wcześniej więzienia izolacyjnego. Osadzano tam więźniów opornych i tzw. niepoprawnych, do których z biegiem czasu i ja zostałem zaliczony. Niepoprawność moja polegała na tym, o czym już wcześniej wspominałem, że nie chciałem się zgodzić na propozycję donoszenia na współwięźniów. Kierownik polityczny, zwany w języku więziennym „specem" -jak już o tym wcześniej wspominałem - oświadczył mi, że jeśli chcę wyjść na wolność, muszę tu w więzieniu udowodnić, że będę po odzyskaniu wolności obywatelem nie tylko lojalnym, ale pomocnym dla PRL. A więc już tutaj moja rehabilitacja ma polegać na tym, że będę tępił wrogów ludu, czyli donosił władzom więziennym o wszelkich wrogich wypowiedziach więźniów na temat komunistycznej rzeczywistości. Na taką propozycję miałem z góry przygotowaną odpowiedź: „Ksiądz polski ma różne wady, bo jest człowiekiem, ale Judaszem nigdy". Reakcja zwykle była taka sama: „To będziesz tu gnił, aż zdechniesz". „Ale z honorem" - odpowiadałem z satysfakcją w sercu.

Nie kończyło się jednak na pogróżkach i prognozach odnośnie mej doli więziennej. Najwięcej cierpiała na tym moja matka. Na wszelkie jej pisemne prośby kierowane do różnych władz, otrzymywała odpowiedź: „Nie możemy synowi dać żadnej ulgi, ponieważ w więzieniu jest niepoprawny. Zapowiada, że jak wyjdzie na wolność, nadal będzie zwalczał komunizm i jego sługusów". Biedna Matka ze łzami w oczach w czasie odwiedzin błagała mnie: „Nie mów nic przeciw ustrojowi, nie narażaj się, bo z tego powodu nie mogę ci pomóc". Było mi przykro z tego powodu. Prześladowały mnie matczyne łzy. Chciałem głośno, bardzo głośno krzyczeć: „Mamo, nie wierz tym kłamcom. Oni zmuszają mnie do takiej podłości, od której również ty odciągałabyś mnie gwałtownie, gdybyś znała całą prawdę".

Zdawałem sobie jednak sprawę z tego, że jeszcze nie dokończę zdania, a już przed sobą zamiast matki zobaczę nagą deskę zasłony, która opadała momentalnie, jeśli więzień w czasie widzenia powiedział cokolwiek, co się nie podobało panu i władcy. Zaciskałem więc zęby i tylko przeczącym ruchem głowy chciałem mamie przekazać, że to ohydne kłamstwa. Po widzeniu wracałem do celi bardziej przygnębiony aniżeli po wyroku. Do rana przewracałem się na więziennej pryczy nie mogąc stłumić goryczy, którą było wypełnione moje wnętrze.

Takim niepoprawnym był ów wspomniany chłopak, którego umieszczono w naszej celi. O więzieniu izolacyjnym w Strzelcach Opolskich chodziły słuchy jako o kaźni, która nie ustępowała gestapowskiej. Nasz współwięzień przesiedział tam trzy miesiące. Wrócił blady i osłabiony do ostatnich granic. Nie chciał opowiadać o przeżyciach w izolatce, ponieważ obawiał się „kapusiów" w celi.

Pewnego razu, miesięcznym zwyczajem, wrzucono do celi sześć zepsutych dorszy. Jako starszy celi podzieliłem dorsze, dając każdemu po jednym. Zrobiłem jednak wyjątek. Sz. ryby nie dałem, ponieważ otrzymywał paczki z Izraela, natomiast wygłodniałemu młodzieńcowi przydzieliłem dwa. To wywołało wściekłość Sz. Natychmiast szarpnął za „klapę" i wnet w celi pojawił się oddziałowy. „Ten sługa Boży nie dał mi dorsza, który mi się należy" - ryknął, siny ze złości. Próżno tłumaczyłem oddziałowemu powód mej decyzji. Może w głębi serca przyznawał mi rację, ale służbowym tonem rozkazał:

„Dajcie mu tego «śledzia» natychmiast".

Tymczasem jednak wygłodniały więzień „izolatki" zdążył zjeść oba dorsze, więc oddziałowy zapisał mnie do ukarania. Na szczęście ta sprawa jakoś się rozpłynęła. W tym czasie bowiem doszło incydentu, który zmienił sytuację.

W kilka dni później wszedł do celi wspomniany wcześniej Cygan, by nas ogolić. Ucieszyłem się, ujrzawszy dawnego znajomego z więzienia w Katowicach. W czasie golenia opowiedziałem mu o wydarzeniu z Żydem Sz. Nic na to nie odrzekł i po ogoleniu nas wszystkich w celi, szybko zniknął. Nie upłynęła nawet godzina, gdy zgrzytnął zamek w drzwiach i do celi wszedł gwałtownie jakiś dryblas w ubraniu więziennym i rozejrzał się po nas wszystkich. Nagle skoczył do Sz. i zaczął go okładać pięściami. Bity podniósł nieludzki wrzask, ale nikt mu nie śpieszył z pomocą.

Jako starszy celi próbowałem interweniować, ale czując, że sam mogę oberwać, usunąłem się w kąt. Trwało to może pół minuty, po czym wojowniczy dryblas zniknął za drzwiami celi, a Sz. dalej wrzeszczał wniebogłosy, szarpiąc za tzw. „klapę» by w ten sposób wezwać oddziałowego do celi. Gdy ten wreszcie się zjawił, Sz. ryczącym głosem opowiedział całe wydarzenie. Oddziałowy wysłuchał i natychmiast kazał się Sz. spakować i opuścić naszą celę.

Było mi trochę przykro, że to może przeze mnie ucierpiał człowiek, ale nigdy nie spodziewałem się, że poskarżenie się Cyganowi spowoduje taką reakcję. Pomimo pewnej brutalności, z jaką odbyło się to wydarzenie, odetchnęliśmy z ulgą, kiedy za Sz. zamknęły się drzwi celi i nie zobaczyliśmy go już nigdy w przyszłości. Przy sprzątaniu celi znalazłem zwiniętą karteczkę, na której Sz. napisał, że w razie jego śmierci chce być pochowany w obrządku mojżeszowym.

Spis treści

Radosne spotkanie

Nazajutrz wprowadzono do naszej celi dwóch więźniów. Na pierwszy rzut oka obaj wyglądali na ludzi uczciwych i spokojnych. Jednym z nich był organista z miejscowości położonej koło Opola. Nasz nowy współlokator zaraz na początku wyjawił, że bardzo pragnie spotkać w więzieniu kapłana, bo słyszał, że tu w więzieniu księża również odbywają kary. „Toś dobrze trafił, bo tu mamy księdza" - zawołał spontanicznie świadek Jehowy i wskazał na mnie.

Z ogromnym zdziwieniem i niedowierzaniem popatrzył i prawie natychmiast rzucił mi się ze łzami w oczach na szyję i głośno krzyknął: „Panie Boże, dzięki Ci za tę łaskę! Nareszcie ktoś bliski sercu". W tym samym czasie odezwał się i ów drugi więzień, przybysz: „Utworzymy teraz koalicję, boja też jestem księdzem". Wówczas ogarnęły mnie radość i zdumienie. Ja również tęskniłem za bratnią duszą kapłańską. Chciałem mieć koło siebie kogoś naprawdę bliskiego, by przede wszystkim móc się wyspowiadać.

Trudno mi opisać naszą wspólną radość i otuchę, która napełniła nasze serca. Przybyłym kapłanem okazał się ks. Tadeusz Czubak z Włocławka, którego „miłościwie panujący" skazali na dziesięć lat pozbawienia wolności za wrogą propagandę przeciwko Polsce Ludowej. Do tego „przestępstwa" doszło jeszcze usiłowanie ucieczki za granicę. Ks. Czubak przed aresztowaniem postarał się o „lewe" dokumenty i postanowił zbiec do Niemiec Zachodnich. Już we Wrocławiu oczekiwał na pociąg pośpieszny do Niemiec i na nieszczęście zasnął w poczekalni. Zbudzili go ubecy i zawieźli prosto do więzienia. Przeszedł ciężkie śledztwo, po którym Sąd Wojskowy skazał go na dziesięć lat więzienia, oczywiście z art. 7 M. K. K. Postawiono mu zarzut ucieczki za granicę w celach szpiegowskich.

Teraz lżej nam było już na sercu, a tematy rozmów były wciąż niewyczerpane. W celi utworzyła się koalicja złożona z dwóch księży i organisty, i opozycja w osobach: świadka Jehowy, prawosławnego, protestanta i jednego neutralnego, który prawie nigdy nie zabierał głosu w dyskusji, a zwłaszcza w sprawach spornych. W duchu ekumenizmu musiałem łagodzić wynikające napięcia, bo ks. Czubak był bardziej nerwowy, a organista zazwyczaj płakał, gdy słyszał zarzuty wrogie Kościołowi. Za to pośpiewaliśmy sobie serdecznie, bo organista utworzył coś w rodzaju tercetu. Śpiewaliśmy więc pieśni religijne i świeckie.

Przepisy więzienne zabraniały śpiewu w celi i nawet była za to przewidziana kara, lecz by stwierdzić, kto śpiewa, „klawisz" musiałby przykładać ucho do drzwi wielu cel. Na ogół w korytarzach więziennych panował hałas i zgiełk. Stukot drewniaków więziennych w liczbie czasami stu, gdy wyprowadzano więźniów na spacer, przypominał tupot kopyt końskich po drewnianej podłodze. Wrzaski i krzyki „klawiszy" z początku nas przerażały, ale z biegiem czasu przywykliśmy do nich. Czasami tylko zalegała taka cisza, że można było słyszeć szum własnej krwi w żyłach. I to była cisza bardzo niebezpieczna, bo albo „klawisze" w miękkich pantoflach (by ich kroków nie było słychać) podglądali nas przez, Judasza", albo przygotowywał się „kipisz". Gdy więc zalegała cisza, gorączkowo chowaliśmy najdrobniejsze przedmioty, które raziły oko „klawisza" i za które można było otrzymać surową karę. Ale to się zdarzało najwyżej co dwa miesiące, najczęściej w nocy.

Kiedy więc więzienie rozbrzmiewało zwykłym hałasem, szczękami kluczy, głuchym odgłosem zamykanych drzwi cel, a nawet szczekaniem psów, myśmy sobie w celi nucili różne piosneczki. Najczęściej śpiewaliśmy pieśni religijne, w czym rej wodził nasz organista. Zamykał zwykle oczy i przebierał palcami, naśladując wodzenie po „klawiszach" organów. Jego poczciwa twarz jaśniała wówczas jakimś dziwnym blaskiem radości, a głos przybierał zabarwienia tenora, czy nawet sopranu. Ale dla wszystkich śpiew był jakimś ukojeniem i jakby zanurzeniem w błękitne jezioro i ucieczką od rzeczywistości. Najlepszy głos miał nasz współwięzień prawosławny. Wszyscy obowiązkowo musieliśmy nauczyć się piosenki w języku rosyjskim- „Studientoczka, wieczamaja zaria". Jedynie świadek Jehowy nie łączył się nigdy z nami w śpiewie i na uboczu mruczał jakieś nieznane nam melodie.

Spis treści

Praca w wytwórni obuwia

Pewnego dnia zostałem wezwany do „speca" na rozmowę. Zwykle nie wróżyło to nic dobrego. „Spec", czyli wychowawca polityczny, miał dziwną satysfakcję w psychicznym dręczeniu więźnia i zastraszaniu go karami, które czekają go w przyszłości. Jakież więc było moje zdumienie, kiedy powitał mnie bardzo grzecznie i przyjaznym głosem oznajmił mi, że pomimo moich strasznych win, Polska Ludowa proponuje mi pracę w więzieniu. „Jest to dla was wielkie dobrodziejstwo, więc myślę, że będziecie pracować uczciwie, a przede wszystkim nie będziecie uprawiali żadnej propagandy" — pouczał mnie więzienny „ojciec duchowny".

Nie dowierzałem wspaniałomyślności Polski Ludowej i zaraz zrodziła się we mnie myśl, że za tym kryje się jakiś podstęp. Praca była moim marzeniem od samego początku pobytu w więzieniu. Jednym z czynników, które najbardziej przygnębiają więźnia i powodują jego psychiczne załamanie, jest bezczynność. Toteż po usłyszeniu takiej propozycji żywiej zabiło mi serce. Przecież praca to przede wszystkim jakiś kontakt z ludźmi, to zajęcie, które wypełnia czas, oraz lepsze warunki egzystencji. Pomimo więc nieufności, chętnie wyraziłem zgodę i obiecałem, że będę sumiennie pracował.

Dwa dni później rozpocząłem pracę w więziennej wytwórni obuwia. Była to filia fabryki obuwia w Opolu, o nazwie „Otment". Hala fabryczna dzieliła się na dwie części: szwalnię i montażownię. W szwalni przygotowywało się poszczególne elementy, by je następnie składać na montażowni. Mnie przydzielono do szwalni, gdzie na elektrycznej maszynie miałem przyszywać skórzane języki do butów. Z wielkim zapałem zabrałem się do pracy. Nie pamiętam, jaka była norma dzienna, bo ta wciąż się zmieniała, ale wiem, że w ciągu dziesięciu godzin - bo tyle trwała dzienna praca - trzeba było przyszyć do tzw. kapy około tysiąc języków.

Zasiadłem więc na fabrycznym stołku przed maszyną do szycia, według instrukcji włączyłem prąd i rozpocząłem pracę w Imię Boże. Czynność wydawała się bardzo prosta, ale na początku sprawiała niemałe trudności. Należało przeszyć język w kształcie litery „z" w ramkach. Szycie dokonywało się przez naciskanie nogą pedału - i tu powstała cała trudność. Podobnie jak sprzęgło w samochodzie musi być naciskane z wyczuciem, do czego trzeba nabywać wprawy, tak też i pedał maszyny do szycia musi być regulowany z wyczuciem. Gdy nacisnąłem bez wyczucia, igła poleciała błyskawicznie przez całą szerokość kapy, pozostawiając poza obrębem języka dość pokaźne dziury. W ten sposób zniszczyłem produkt, a za to groziła surowa kara.

Gdy zniszczonych elementów nagromadziło się już dość dużo, zaprzestałem pracy i siedziałem bezradnie, nie wiedząc co począć. Gdyby brakarz zobaczył moją pracę, mógł mnie natychmiast wyrzucić z pracy, a nawet oskarżyć o sabotaż. Byłem zrozpaczony, bo tak się cieszyłem, że po przeszło dwu latach siedzenia w dusznej celi, mogłem nareszcie nieco odetchnąć i pracować.

I oto w czasie moich gorzkich dumań przechodził koło mnie jakiś więzień, w wieku może dwudziestu lat. Widząc mizerne efekty mojej nieudolnej pracy, przystanął i powtórzył slogan, który dość często słyszałem z ust więźniów skazanych za przestępstwa pospolite: „Tu nie uniwersytet, tu trzeba myśleć". Następnie obserwując mnie bacznie powiedział: „To nie wiesz frajerze, co trzeba zrobić? Bierz młotek i zaklep te dziury". Odszedł z uśmieszkiem, ale wydawało mi się - przyjaznym.

Pouczony, natychmiast przystąpiłem do działania. Rzeczywiście, okazało się, że zaledwie kilka lekkich uderzeń młotkiem zaciera zupełnie dziury w skórze. Po chwili wszystkie podziurawione elementy były bez najmniejszego śladu otworów, a brakarz nawet mnie pochwalił, twierdząc, że - jak na początek - wychodzi mi to całkiem dobrze. Ogarnął mnie wstyd, bo przecież zdawałem sobie sprawę z oszustwa. Ktokolwiek będzie nosił te buty, dziury udrożnią się i będzie przez nie przeciekać woda do wnętrza buta.

Z biegiem czasu jednak wyleczyłem się z tych skrupułów, bo zauważyłem, że tu w wytwórni obuwia, skóry się nie oszczędza. Jeden z oddziałowych zwierzył mi się kiedyś w zaufaniu jako księdzu, że już nagromadził sobie tyle skóry, że jeśli ją sprzeda, będzie mógł dziesięć lat żyć dostatnio, nie podejmując żadnej pracy.

Niedziela była dla więźniów zwykłym dniem pracy. Przymuszony, usiadłem z goryczą przy warsztacie, ale nie miałem zamiaru pracować. Byle tylko nie zjawił się w hali naczelnik -marzyłem. Kiedy tak siedziałem, rozmyślając o kościele w Andrychowie, w którym o tej porze normalnie odprawiałem Mszę św., ktoś mnie chwycił za ramię z tyłu. Przeraziłem się, ale odwróciwszy się zobaczyłem poczciwą twarz kierownika produkcji, Lwowiaka, który najwidoczniej również nie miał ochoty do pracy w niedzielę. „Chodźcie ze mną" - powiedział do mnie, nie czyniąc wymówek za moją bezczynność. Nie wiedziałem, dokąd mnie prowadzi, ale po drodze zagadnął lwowskim akcentem: „Pokażę wam pieczone buciki". Weszliśmy do pomieszczenia, gdzie stały olbrzymie suszarnie, ogrzewane prądem elektrycznym. W nich gotowe buty przechodziły ostatni proces suszenia klejów, które były używane do produkcji. Kierownik otwarł olbrzymie drzwiczki i wyciągnął wielką, blaszaną platformę, na której było poustawianych około stu par wyprodukowanych butów. Kierownik nacisnął szpic jednego z nich, a wówczas rozległ się chrzęst podobny do naciśniętego, wypieczonego pączka i skóra zapadła się jak ciasto naciśniętego ciastka.

„Widzieli wy pieczone buciki?" - zapytał mnie kierownik. „Tak się u nas w Polsce oszczędza" - dodał. Po prostu ktoś włączył zbyt silny prąd i buciki się upiekły. Trzeba było te sto par obuwia wyrzucić na śmietnik. Wówczas pomyślałem, że te kilkanaście podziurawionych przeze mnie kawałków skóry było kroplą w morzu marnotrawstwa i kradzieży, jakie tu miały miejsce.

Bywało i tak, że niektórzy oddziałowi mieli zaufanych więźniów, którzy kawałki skóry ukrywali pod koszulą, wracając z pracy do celi. Za każdym razem odbywała się rewizja, celem sprawdzenia, czy więzień nie wynosi czegoś z produkcji, np. niebezpiecznych narzędzi. Otóż oddziałowi brali do rewizji tych więźniów, którzy dla nich kradli skórę i odbierali ją dla siebie. Mając świadomość tego rodzaju incydentów, wyzbyłem się skrupułów odnośnie zniszczonej przeze mnie skóry.

Spis treści

Ksiądz i prokurator założyli „zakon"

Praca w wytwórni obuwia wykonywana była taśmowo. Metalowe pudła, tzw. „ręki", przesuwał pracownik po metalowej taśmie do swojego sąsiada i przejmował następny „rek" z elementami do wykonania. Owoc mojej pracy, przyszyte języki, odbierał siedzący obok przy stoliku chłopak liczący około dziewiętnastu lat i naklejał płótno na skórę. Odbywał karę za jakieś przestępstwa pospolite, był jednak dość kulturalny i życzliwy. Oddawałem mu swoje papierosy wykupione „na wpiskę", on natomiast czuwał i ostrzegał mnie przed najściem strażnika. W przyszywaniu języków doszedłem już bowiem do takiej wprawy, że czyniłem to mechanicznie, nie patrząc nawet na wykonywaną czynność. By nie ulec zautomatyzowaniu, zacząłem się uczyć języka angielskiego i francuskiego. Na kolanach miałem skrawki papieru z notatkami i słówkami. Przyszywając mechanicznie języki, równocześnie powtarzałem głośno teksty angielskie i francuskie, chroniąc w ten sposób umysł przed stępieniem. W razie zbliżenia się strażnika, mój ochroniarz kopał mnie z tyłu w siedzenie. Był to sygnał, by natychmiast ukryć notatki i z miną niewiniątka przyszywać języki do kapy.

Pewnego razu, przesuwając „rak" po metalowej taśmie do mego sąsiada, poczułem opór, co oznaczało, że następny pracownik nie wykonał swej pracy i nie przesunął pudła do przodu. Obejrzałem się do tyłu i ze zdziwieniem zobaczyłem, że na miejscu mego „ochroniarza" siedzi inny więzień. Nie pracował wcale i dlatego zahamował taśmową pracę. Podparł dłońmi czoło i tak siedział, a po twarzy płynęły mu łzy. Żal mi go było, bo wyglądał bardzo przyzwoicie. Podszedłem więc do niego i powiedziałem: „Bracie, nie płacz. Tu się nikt ludzkimi łzami nie przejmuje. Jeśli nie będziesz pracował, stracisz pracę i wrócisz do celi, gdzie nuda zabija człowieka. Pracę masz ciężką, ale bierz się za nią czym prędzej". Kilka sztuk płótna przylepiłem do skóry. Po chwili mój towarzysz niedoli otarł łzy rękawem i już sam zaczął powoli wykonywać wyznaczone zadanie. Powiedziałem mu na odchodnym: „Widzisz, a jednak potrafisz". Uśmiechnął się i wnet się przekonał, że tej pracy podoła.

Chociaż już nie pełnił roli mego ochroniarza, zaprzyjaźniliśmy się dość szybko i pocieszaliśmy się nawzajem. Oczywiście nie wiedziałem, kim on jest z zawodu i za co otrzymał wyrok piętnastu lat więzienia. On również nie wiedział, kim ja jestem, ale to nie było ważne.

W takiej atmosferze upłynął prawie miesiąc. Pewnego przedpołudnia zjawił się w wytwórni obuwia naczelnik w towarzystwie komendanta. Obaj byli postrachem więźniów, toteż na ich widok każdy przykładał się do roboty, by „nie podpaść". Ja również przyszywałem te obmierzłe języki tak sumiennie i gorliwie, jak nigdy dotąd. Przecież to mój największy wróg miał przechodzić koło mnie, więc nie wolno było niczym się narazić. „Byle tylko szybciej przeszedł dalej" - prosiłem z całego serca Pana Boga. Ale właśnie obaj panowie życia i śmierci zatrzymali się przy mojej maszynie. Chwilę stali i przypatrywali się mej pracy. Po chwili naczelnik odezwał się do komendanta: „Władek, czyś ty widział kiedy taki zakon?". Komendant spojrzał bacznie na nas obydwu. „Widzisz, takiego zakonu jeszcze tu nie było. To ksiądz i prokurator stworzyli zakon i całkiem dobrze im się powodzi".

Spojrzeliśmy na siebie z ogromnym zdziwieniem. Nie wytrzymałem i spokojnie odpowiedziałem: „Tu jest zakon cierpienia, który łączy ludzi bardziej niż każdy inny". „Aleja wam rozwiążę ten zakon" - warknął pan i władca. „Opuścić stanowisko pracy i wracać do celi" - dodał.

I tak się skończyła moja „kariera" szewska, z której odniosłem chyba tę korzyść, że poznałem właściwości skóry i miałem możliwość z bliska patrzeć, jak produkuje się buty. Oddziałowy natychmiast kazał nam opuścić stanowisko pracy i odprowadził nas do celi. Nawet nie zdążyliśmy się ze sobą pożegnać, bo nasze cele znajdowały się na różnych oddziałach. Później dowiedziałem się, że moim „współzakonnikiem" był rzeczywiście prokurator z Opola. Dostał wyrok piętnastu lat więzienia, rzekomo za łapówkę, ale raczej za to, że był niewygodny „miłościwie panującym". Zobaczyłem go jeszcze raz w czasie widzenia. On mnie nie dostrzegł, bo stał w pewnym oddaleniu, a za kratami żona i dwie dziewczynki rzewnie płakały.

Spis treści

Najdłuższa pojedynka

Po incydencie w szwalni, przeniesiono mnie natychmiast do pojedynczej celi, w której spędziłem samotnie osiem miesięcy. Pobyt w pojedynce był zasadniczo karą, ale miał też swoje zalety. Przede wszystkim unikało się towarzystwa, które bywało różne; czasem byli to pospolici złodzieje czy bandyci, którzy mieli polecenie od władz, by księżulkowi „umilić" życie. Dokonywali więc tego na różne sposoby. Miałem jednak wśród nich opinię, że piszę pospolitym przestępcom prośby do sądu i to podobno z pozytywnymi skutkami, a więc zostawiali mnie raczej w spokoju.

Byli też czasem cwaniacy, ugrzecznieni, udający politycznych męczenników (jak zresztą można było sprawdzić, za co ktoś został skazany?). Ci najczęściej byli na usługach UB. Starali się pozyskać zaufanie współwięźnia, by z niego wyciągnąć jeszcze sprawy, których nie udało się wydobyć w czasie śledztwa. Iluż to więźniów miało powtórne procesy przez takie wpadki w ciągu odbywania kary. W celi zbiorowej zawsze był jeden donosiciel - w żargonie więziennym „kapuś" - który dzięki swojej „dojrzałości" do życia wolnego w Polsce Ludowej skrzętnie donosił władzom o każdej nielojalności więźnia. Nigdy nie wiadomo było, kto to jest. Czasem posądzało się człowieka niewinnego, a „kapusiem" był ktoś, po kim można by się tego najmniej spodziewać.

Atmosfera nieufności bardzo męczyła. W pojedynczej celi ten problem odpadał, ale czyhały inne, o wiele groźniejsze niedogodności. Na pierwszym planie koszmar samotności. Wiktor Hugo w jednej ze swoich powieści opisuje więzienie murzyńskie w Tunisie. Była to szopa z dziurawym dachem. Deszcze i wichry dawały się niesamowicie więźniom we znaki. Chorowali i głodowali, ale byli w jakiejś wspólnocie i pomagali sobie nawzajem. To ich podtrzymywało na duchu.

Penitencjaria XX wieku, a zwłaszcza komunistyczna, wymyśliła izolację człowieka od społeczności. Wiktor Hugo zauważa, iż taka sytuacja więźnia jest gorsza od tortur. Najgorsza bowiem śmierć na świecie to śmierć w samotności. Na szczęście człowiek wcześniej oszaleje i to stanowi dla niego rodzaj ulgi. Jednak „homo est animal sociale". Wiedziałem o tym wszystkim, dlatego modliłem się: „Panie, nie pozwól, bym postradał zmysły".

Udręką dla więźnia w samotnej celi było również dotkliwe zimno. We wspólnej celi więźniowie w nocy łączą dziurawe koce, przytulają się do siebie i tak w nocy niska temperatura nie daje się we znaki. W pojedynce ma się jeden lichy koc i nie ma się do kogo przytulić. Latem problem odpada, ale ja rozpoczynałem moją samotność pod koniec października. Ogrzewanie, zresztą liche, rozpoczynało się dopiero pod koniec listopada.

I tak rozpoczął się koszmar potwornie wlokącego się czasu i rozmyślań, aż do bólu. Gdyby choć dali jakąś książkę lub gazetę. Gdyby pozwolili coś pisać, umysł byłby zaabsorbowany, ale posiadanie ołówka, nawet kawałka grafitu było przestępstwem, za które szło się do karcera. Noc na sienniku, w którym znajdowała się starta już na proch słoma, i pod cienkim dziurawym kocem była również udręką. Zimno powodowało, że budziłem się co chwilę i rano wstawałem zmęczony i niewyspany. Wreszcie wpadłem na pomysł. Rozprułem siennik i nagi wsunąłem się w tę sieczkę. Trochę gryzło, ale było znacznie cieplej i przynajmniej mogłem zasnąć. Rano natomiast trzeba było wstać wcześniej, przed pobudką, by się oczyścić z plew i kawałków starej słomy, które przyczepiły się do bielizny oraz do ciała, powodując całodzienne swędzenie.

Spodnie i bluzę więzienną trzeba było złożyć w kostkę na taborecie i wynieść na noc na korytarz, rano więc, przy otwarciu drzwi, więzień musiał się meldować ubrany tylko w bieliznę. Gdyby więc strażnik zauważył ślady siennikowej sieczki na kalesonach czy koszuli, zostałbym ukarany za rozdarcie siennika, czyli za niszczenie mienia państwowego. Jakoś jednak udało mi się uporać z tymi trudnościami i nie podpadłem ani razu. Dzięki uchronieniu nóg przed nocnym chłodem, mogłem przynajmniej nieco zasnąć i na chwilę zapomnieć o beznadziejnej i koszmarnej rzeczywistości.

Gorzej było z samotnością. Gdyby nie rozmowa z Bogiem, nie pisałbym dzisiaj tych pamiętników. Bóg był jedynym moim rozmówcą. Przyznam, że nigdy w życiu nie modliłem się tak żarliwie, jak wówczas w mojej samotności. Codziennie odmawiałem wszystkie trzy części różańca świętego. Ułożyłem sobie w pamięci listę intencji, za które ofiarowałem moje modlitwy - za żywych i umarłych. Świadomość, że niosę pomoc moją modlitwą, połączoną z cierpieniem, niosła ulgę duchową i pozwalała przetrwać wlokące się godziny i dni podobne do siebie jak dwie krople więziennej zupy.

Wymyśliłem jednak pewien plan, który mnie uchronił od bólu głowy i otępienia. Postanowiłem zorganizować sobie wielki kurs powtórki wszelkiej wiedzy, jaką w życiu zdobywałem, zarówno świeckiej, jak i teologicznej. A więc po śniadaniu i cząstce różańca rozpoczynała się lekcja powtórki z języka polskiego, następnie z niemieckiego, łaciny czy greki. Po obiedzie przypominałem sobie lekcje historii, geografii, biologii i inne przedmioty z zakresu szkoły średniej. W następnym dniu próbowałem odtworzyć w swoim umyśle zasoby wiedzy teologicznej, i tak na zmianę. Po prostu usiłowałem sobie przypomnieć, co jeszcze, po latach, pamiętam z danego przedmiotu. Umysł w takich okolicznościach pracuje intensywniej, więc czasami przypominałem sobie wiadomości, które gdzieś wyłaniały się z zakamarków pamięci, choć wydawały się dawno zapomniane.

Czasem zapomniałem jakieś nazwisko, dawniej mi znane. Wtedy z uporem powtarzałem po kolei litery alfabetu i po wielu próbach krzyczałem „eureka". Było to wszystko banalne i dziecinne, ale - przeplatane modlitwą- wypełniało wlokące się więzienne godziny samotności i uchroniło przed utratą nadziei.

Pewnego dnia, w czasie spaceru trwającego 10 minut, zauważyłem nowego więźnia, który stał się moim sąsiadem. Niedługo po spacerze rozległo się pukanie alfabetem Morse'a. W tej dziedzinie byłem już tak wykwalifikowany, że potrafiłem rozróżnić pukanie prawdziwe od prowokacyjnego. Czym się różniły od siebie, tego nic umiem określić, to kwestia wyczucia. Od razu zorientowałem się, że to sąsiad chce się ze mną skontaktować. Ale czy on nie jest podstawiony celowo, by mnie prowokować? Z ogromną więc ostrożnością podjąłem rozmowę, która była bardzo ogólnikowa. I tak rozpoczął się nowy etap mej samotności, kontakt z człowiekiem, który znalazł się w tej samej sytuacji co ja. Było trochę ożywienia więziennej monotonii, ale towarzyszył temu lęk, czy „klawisz" o tym wie. Postanowiłem jednak ryzykować, bo i cóż miałem do stracenia. Mój sąsiad był wyspecjalizowany i biegły w stukaniu alfabetem Morse'a, a ja, jako więzień z czteroletnim stażem, również nie ustępowałem mu w tej dziedzinie, więc od tego czasu rozmawialiśmy ze sobą dniami i nocami, jak gdybyśmy mieszkali wspólnie w jednej celi.

Pewnej nocy zastukał do mnie i przekazał mi dość dziwną wiadomość: „U mnie jest wywiercona w ścianie dziura do twojej celi. Jej głębokość sięga tylko do połowy ściany i ty możesz się do niej dowiercić". I znów byłem w rozterce. Bo jeśli władze to wykryją, gotowe sporządzić proces za niszczenie mienia państwowego, a może nawet za chęć organizowania ucieczki. Kilka dni wstrzymałem się od tej akcji, pomimo licznych alarmów sąsiada. Ale w tej potwornej monotonii życia, jaką jest pobyt w pojedynce, pragnienie jakiegoś choćby drobnego urozmaicenia i nowości jest tak silne, że przezwycięża rozsądek i nawet lęk przed odpowiedzialnością.

Uległem tej pokusie i zabrałem się do roboty. W mojej więziennej pryczy była już wcześniej wyłamana metalowa noga. Miała dość ostre zakończenie, mogła więc rzeczywiście dobrze służyć do wiercenia w murze. Wspólnie zlokalizowaliśmy miejsce pracy i nocą rozpocząłem wiercenie cegły, która jednak była dosyć twarda. Każdy odłamek cegły trzeba było wrzucać do kubła sanitarnego i pokruszyć go na proszek, by przypadkiem nie został zauważony przy jego opróżnianiu. Praca trwała blisko dwa miesiące. Sąsiad ponaglał mnie, bym się pośpieszył, ale ja byłem mimo wszystko bardzo ostrożny. W dzień trzeba było zamaskować otwór, zalepiając go chlebem.

Sąsiad stale stukał od swojej strony, bym się orientował odnośnie kierunku wiercenia, a ja powoli, ale konsekwentnie pogłębiałem mały, okrągły otwór w ścianie, o średnicy około trzech 3 cm. I wreszcie nadeszła oczekiwana chwila. Ostry koniec metalowego drążka wsunął się bez oporu do sąsiedniej celi. Ponieważ, sąsiad pilnie śledził postępy mojej pracy, krzyknął z radości. Było to jednak bardzo niebezpieczne. Głośniejsze odezwanie się w nocy mogło być posłyszane na korytarzu przez „klawisza", który w miękkich pantoflach filcowych skradał się od drzwi do drzwi, nadsłuchując, czy wewnątrz się coś nie dzieje. Mógł więc wtedy łatwo usłyszeć okrzyk naszego tryumfu.

Ja też nie kryłem zadowolenia. To niby taka drobna rzecz, ale w tych warunkach beznadziejnej samotności stanowiła wydarzenie niemal historyczne. Najważniejsze było to, że koszmar samotności, który przyprawiał o ból głowy, a raczej mózgu, został pokonany; że udało nam się przechytrzyć ubeków, którzy za wszelką cenę chcieli odizolować człowieka od człowieka.

Wydrążony tunel ułatwił nam wzajemne kontakty. Zwinęliśmy gazetę w rurkę, którą przepchaliśmy przez otwór w ścianie i w ten sposób mogliśmy swobodnie rozmawiać, nie będąc przez nikogo podsłuchiwani. W ten sposób nasze życie stało się jakoś bardziej ludzkie.

„Tunel" służył nam przez parę miesięcy. Przed wyjściem na spacer trzeba było otwór skrzętnie zamaskować, by go nie wywąchały ubeckie nosy. Dzięki Bogu, nie podpadliśmy ani razu.

Spis treści

Izolatka

I tak płynęło życie samotne, przez całe miesiące, którego monotonię nieco urozmaicał nam „tunel". Sąsiadem moim był dziewiętnastoletni chłopak z Lubelszczyzny, skazany na piętnaście lat więzienia za udział w partyzantce antykomunistycznej. Nigdy nie zobaczyłem go z bliska, bo spacery odbywały się osobno, w pojedynkę. Nie znałem nawet jego nazwiska, ani on mojego, bo w razie wpadki lepiej było mniej wiedzieć. Pewnej nocy „klawisz" otworzył z hukiem drzwi mojej celi, kazał mi powstać i w bieliźnie wyjść na korytarz. Następnie poprowadził mnie na piętro i kazał wejść do biura, gdzie czekał znany mi już z poprzednich przesłuchań ubek, znany w więzieniu jako cynik i sadysta.

Trząsłem się z zimna, bo mnie wyrwano z pryczy chyba o północy, a noc była zimna. Kazał mi usiąść na taborecie, a sam, paląc papierosa, dłuższy czas przeglądał jakieś szpargały, których dość duża ilość leżała na stole. Wreszcie powstał i zaczął spacerować, aż w końcu zagadnął: „Trzęsiecie się, Sanak, ze strachu i wcale się wam nie dziwię. Źle się wam tu siedzi, więc postanowiliście sobie urozmaicić życie". Zadrżałem na całym ciele, bo byłem pewien, że podpadliśmy z naszym „tunelem". Ale oto usłyszałem z ust pana i władcy okrzyk:

„Zachciało się wam zakładać w więzieniu organizację podziemną. Myślałem, że wy jesteście mądrzejsi, by ważyć się na coś takiego. My wiemy wszystko bardzo dokładnie, a wy teraz wyśpiewacie coście działali i kogoście werbowali".

Oniemiałem, ale i odetchnąłem, że to nie nasz „tunel", tylko kolejna prowokacja. „Zakładaliście organizację podziemną w więzieniu" - takie oskarżenia słyszałem już nieraz w czasie mego pobytu w więzieniu. Niektórym więźniom fingowano procesy, oskarżając ich o zakładanie organizacji lub przygotowywanie ucieczki. Wcześniej nie przyszło mi nawet na myśl, że i ja padnę ofiarą tak podłej, ubeckiej perfidii. Wyrok ośmiu lat więzienia, jaki otrzymałem za wyimaginowane przestępstwa, widocznie wydał się zbyt łagodny władzy ludowej.

Po chwili oskarżyciel zaczął odczytywać zeznania około dziesięciu świadków, których nazwisk nigdy w życiu nie słyszałem. Ci zeznawali, że ich werbowałem do organizacji, która miała na celu wywołanie buntu w więzieniu, a po wyjściu na wolność obalenie władzy ludowej.

W więzieniu można było spreparować każde oskarżenie. Nie brakło nigdy ludzi, którzy za byle ochłap lub za obietnicę wcześniejszego wyjścia na wolność gotowi byli służyć oskarżeniem z góry ułożonym przez ubeków i złożyć go przed sądem.

Wysłuchałem tych bzdur wyssanych z palca ze spokojem, ale równocześnie wstąpił we mnie jakiś duch buntu i goryczy. Najgorsze myśli ogarniały mój umysł i wyobraźnię. „Zbiry komunistyczne, mało wam jeszcze mego upodlenia i udręki?" - myślałem. Opanowałem jednak moje emocje i oświadczyłem spokojnie: „Dziwię się, że tego rodzaju chwyty stosujecie panowie wobec więźnia, który już piąty rok chlipie więzienną zupę. Myślałem, że wymyślicie coś nowego. Te wasze metody znam już od lat. Oświadczam krótko, ani mi się śniło o zakładaniu tajnej organizacji, a tych ludzi nigdy nie widziałem. Jest to podła prowokacja, wobec której protestuję całym moim człowieczeństwem".

Ubekowi zaświeciły się złowrogo oczy. Myślałem, że mnie uderzy, lecz on podał mi długopis i powiedział: „Macie kilka godzin czasu, z największą dokładnością opiszecie tu waszą organizację oraz członków, których zwerbowaliście. Im uczynicie to dokładniej, tym dla was lepiej". Mówiąc to, wyszedł z biura, zamykając drzwi na klucz.

Zostałem sam. Było mi bardzo zimno, bo miałem na sobie tylko bieliznę więzienną. Doszedł mnie głos zegara z wieży pobliskiego kościoła. Wydawało mi się, że wydzwania godzinę drugą po północy. Pomimo zimna, jakie odczuwałem, ogarnęła mnie senność. Na pozostawionym arkuszu papieru nie postawiłem ani kropki. Oparty o twardy stół zasnąłem snem kamiennym.

Nad ranem zgrzytnął otwierany zamek w drzwiach i wszedł mój srogi oskarżyciel. Popatrzył na pustą kartkę papieru i natychmiast zawołał oddziałowego i kazał mnie odprowadzić do celi. Czułem się spokojny w ścianach mojej pustelni, którą zamieszkiwałem już od ośmiu miesięcy.

Ponieważ sprawa zakładania organizacji nie przeszła nigdy przez moją myśl, zignorowałem to ostatnie przesłuchanie. Uznałem je za jeszcze jeden sposób szykanowania i zastraszania. Przez „kanał" zdałem ścisłą relację sąsiadowi, który całe wydarzenie podsumował kilkoma soczystymi epitetami pod adresem UB. A jednak sprawa zakładania tajnej organizacji wpłynęła jako oskarżenie do prokuratury w Opolu i groziła mi druga rozprawa, która mogła się zakończyć skazaniem na kolejne dziesięć lat. Dowiedziałem się o tym już po wyjściu z więzienia, kiedy otrzymałem z prokuratury w Opolu zawiadomienie o umorzeniu mojej sprawy z powodu braku wystarczających dowodów.

W trzecim dniu po owym nocnym śledztwie „klawisz" kazał mi się spakować i opuścić celę 218. Nie zdążyłem nawet pożegnać się z przyjacielem za ścianą, bo oddziałowy stał w drzwiach i przynaglał do pośpiechu. Westchnieniem i wzrokiem pożegnałem celę, w której przeżyłem tak wiele zmagań duchowych, tak wiele wzruszeń i emocji. Zaprowadzono mnie do magazynu i kazano zabrać zaplombowany worek, który już wielokrotnie podróżował ze mną. Oznaczało to, że zostaję przeniesiony do innego więzienia i mój majątek pojedzie ze mną.

Stałem więc z tym workiem na plecach na podwórku więziennym i czekałem na transport. Ale „suka" więzienna wcale się nie zjawiła, natomiast podszedł do mnie „klawisz" z psem. Zakuł mnie w kajdany i kazał ruszać naprzód. Pies mnie obwąchał, i tak w trójkę pomaszerowaliśmy do bramy więziennej. Ponieważ obie ręce miałem zakute w kajdany, mój worek musiałem ściskać pod pachą. Na szczęście był bardzo lekki. Zakucie w kajdany jest gorszym upokorzeniem dla człowieka niż uderzenie w twarz. Wtedy tak bardzo, aż do bólu czuje się skrępowanie wolności, co dziwnie poniża i depta godność osobistą.

Oszołomiło mnie powietrze po opuszczeniu murów więziennych i blask słońca prawie mnie oślepiał. Był to chyba początek lub koniec lipca, bo rachubę zatraciłem. Ludzie w Strzelcach Opolskich już przywykli do takiego widoku, niemniej jednak z zaciekawieniem spoglądali na prowadzonego bandytę, względnie niemieckiego zbrodniarza, bo tak ich informowano. Nie wiedzieli jeszcze, że strażnik z psem i karabinem maszynowym na plecach prowadzi osobnika „gorszego niż bandytę".

Cudowny rozkwit przyrody, której nie widziałem już cztery lata, oszołomił mnie na chwilę, ale wnet strach wziął górę nad radością. Zrozumiałem, że prowadzą mnie do więzienia izolacyjnego. Słyszałem o nim wiele od więźniów, którzy je zaliczyli. Wracali stamtąd wychudzeni jak więźniowie z Oświęcimia i zalęknieni do tego stopnia, że bali się opowiadać o tym, co tam przeżyli.

Wiedziałem jednak o głodzie tam panującym, o nieludzkich warunkach pobytu w celi, o bunkrach w podziemiu. Były takie pomieszczenia, w których więzień musiał stać po kostki lub nawet po kolana w wodzie, nie mogąc się położyć. Wszystkie te okropności zawirowały mi w głowie w czasie drogi przez miasto i nogi mi się chwiały, ale strażnik popędzał, by iść prędzej i straszył mnie psem. Dowlokłem się wreszcie do ponurego budynku, otoczonego wysokim murem, na którym były umieszczone budki wartownicze. Nad żelazną, ciężką bramą widniał napis: „Więzienie nr 2 w Strzelcach Opolskich". Był to niewielki pawilon, stojący samotnie w polu, nieopodal drogi wiodącej ze Strzelec Opolskich do Góry św. Anny.

Wiedziałem, że tu osadzają tzw. „opornych", to znaczy tych, którzy odmówili donosicielstwa oraz okazywali się mało „błogonadiożni" w stosunku do reżimu więziennego. Chodziło o to, aby „zmiękli". Coraz bardziej uświadamiałem sobie, że rozpoczął się dla mnie okres „zmiękczania". Żarliwa modlitwa krzepiła mnie, by się nie rozpłakać w głos i nie sprawić radości ubekom. Zacisnąłem więc zęby i przekroczyłem próg pawilonu izolacyjnego. Po chwili znalazłem się w pojedynczej celi. Inne było jej umeblowanie niż w poprzednim więzieniu. Właściwie jedynym meblem był kubeł sanitarny, obok dzbanek z wodą, bez miednicy, a w kącie cienki siennik ze zwiniętym kocem, bez prześcieradła i jakiejkolwiek poduszki, choćby ze słomy, jak to było w więzieniu centralnym. Malutkie okienko, umieszczone wysoko pod sufitem, zasnute pajęczyną i nigdy nie otwierane, przepuszczało nikłe światło słoneczne. Maleńki taborecik dopełniał „komfortu" tego miejsca, w którym znów miałem przeżyć kilka miesięcy samotności.

Ogarnęło mnie jakieś dziwne otępienie. Przytuliłem się do brudnej ściany, by nieco ukoić ból głowy. Za chwilę strażnik otwarł drzwi i krzyknął: „Kolacja!". Należało według regulaminu stanąć na baczność z miską glinianą i drewnianą łyżką w ręce, i zameldować swoją obecność w celi. „Kalfaktor" z kotła chlusnął mi do miski około litra zupy i drzwi zamknęły się. Usiadłem na taborecie, miskę złożyłem na kolanach i spojrzałem na zawartość. Zupa miała kolor szarej wodzianki. Byłem głodny, więc wypiłem bury płyn, po czym umyłem miskę nad kubłem sanitarnym. Po apelu położyłem się spać.

Nazajutrz pobudka o godz. szóstej i śniadanie składające się z kawałka twardego chleba oraz litra „kawy", raczej wody zaprawionej cykorią, bez cukru. Rozpoczął się dzień w izolatce bez jakichkolwiek „urozmaiceń". Przed południem wypuszczono mnie na dziesięciominutowy spacer, oczywiście w pojedynkę. Plac spacerowy to rodzaj głębokiej studni, otoczony wysokimi murami. Na każdym rogu znajdowała się zwyżka, w której siedział uzbrojony strażnik. W czasie spaceru każdy z nich wyciągnął karabin przez okienko w budce i wycelował w moją stronę, pewnie w obawie, bym nie uciekł. W pewnym momencie, przechodząc naprzeciw zwyżki, rozsunąłem koszulę i wskazałem strażnikowi, by strzelał. Dostrzegł ten mój gest, bo potrząsnął lufą karabinu, a dozorca spaceru wrzasnął: „Ręce do tyłu" - i spacer się zakończył.

Nie potrafię opisać mego stanu psychicznego w tym okresie. Były to cztery miesiące zmagań duchowych, duchowej goryczy i nieustannej modlitwy. Często powtarzałem: „Panie, daj siłę, by się zupełnie nie załamać". Tu przeżyłem najboleśniej samotne Boże Narodzenie 1954 roku. Spędziłem te święta siedząc na taboreciku z głową przytuloną do ściany, co chłodziło rozpalone skronie, i z zamkniętymi oczyma, by widzieć tylko żłóbek i w ustawicznej adoracji znaleźć ukojenie goryczy, która przepełniała serce. W tych warunkach nie było mowy o wierceniu otworu w ścianie ani też o stukaniu alfabetem Morse'a . Królowały tu apatia i całkowita beznadzieja. A jednak Dzieciątko Boże w Swoje Święto nie zapomniało o prezencie dla mnie. Kiedy w godzinach przedwieczornych odbierałem sanitarny kubeł, zobaczyłem we wnętrzu małe zawiniątko. W brudnej gazecie ktoś zawinął dwie duże pajdy więziennego chleba i to było dla mnie wielkim pokrzepieniem, bo głód dawał się we znaki. Łzami oblałem ten dar czyjegoś serca, uważając go za przejaw opieki Bożego Dzieciątka nad moją nędzą. Jakoś raźniej poczułem się w mojej celi, jak gdyby jasny promyk z betlejemskiego żłóbka dotarł do tych kazamatów. Pozostawałem długie godziny na kolanach w dziękczynieniu.

Spis treści

Powrót na stare śmieci

Blisko cztery miesiące trwał mój pobyt w izolatce. Dziwiłem się, że ani razu nikt mnie nie wzywał na przesłuchanie, nikt z władz ze mną nie rozmawiał. Później zrozumiałem, że było to już niepotrzebne, ponieważ oskarżenie o zakładanie nielegalnej organizacji w więzieniu już było złożone w prokuraturze w Opolu. Pewnego dnia wyprowadzono mnie z celi. Zabrałem znów mój worek na plecy, mając ręce zakute w kajdany. Tym razem już nie pieszo, lecz „suką" więzienną zostałem odwieziony do „centralniaka" i osadzony we wspólnej celi. Znajomi, starzy więźniowie powitali mnie z wielką radością. Od tego czasu zacząłem uchodzić za doświadczonego więźnia, bo przecież odbyłem izolatkę.

Po tygodniu od mego powrotu „klawisz" wezwał mnie i zaprowadził do biura, gdzie przeżyłem noc śledztwa w sprawie zakładania tajnej organizacji. Zadrżałem na całym ciele. Pewnie moi opiekunowie doszli do wniosku, że już „zmiękłem" w izolatce i teraz będę podatniejszy na wymuszenia fałszywych zeznań. „Niedoczekanie wasze! Panie daj pomyślałem.

Jakież było jednak moje zdziwienie, a zarazem wzruszenie, kiedy na biurku zobaczyłem brewiarz, autentyczny mój brewiarz, jeszcze w języku łacińskim, bo było to przed reformą (rok 1955). Skąd się tu wziął, mój przyjaciel, mój powiernik rozmów z Bogiem? Wprawdzie przy aresztowaniu zabrałem ze sobą brewiarz, ale odebrano mi go i więcej go nie widziałem. A oto teraz leży na biurku ubeckim. Ubek wziął do ręki brewiarz i uroczyście, jakby z przechwałką zakomunikował: „Władze więzienne zgodziły się na posiadanie w celi brewiarza. Prosiła o to wasza matka". Zaszumiało mi w głowie z radości, bo oto po przeszło czterech latach, po wielu zresztą moich i matki prośbach, otrzymuję brewiarz.

To najwspanialszy dar Opatrzności Bożej. Najlepsze przysmaki przysłane z domu nie sprawiłyby mi tyle radości, co ta nieduża czarna książeczka, zdająca się do mnie wołać: „Już nie będziesz taki sam w pojedynce". Wyciągnąłem drżące ręce po ten skarb, ale mój władca z urzędową powagą oświadczył:

„My musimy sprawdzić, czy wam tu nie przesłano jakichś grypsów, dlatego wspólnie będziemy przeglądać każdą stronę". Można było stawiać kropki lub jakieś znaki pod niektórymi literami tekstu. Rozpoczęło się więc żmudne przeglądanie każdej cieniutkiej kartki brewiarza, a było tych kartek 1700.

Przez kolejne trzy dni przyprowadzono mnie do biura, gdzie w towarzystwie ubeka brewiarz poddawany był skrzętnej inspekcji. Wreszcie wręczono mi ten skarb, który niosłem do celi jak relikwię. Współwięźniowie nie mogli się nadziwić, że książka była źródłem tak wielkiej radości.

Odzyskanie brewiarza było zwiastunem jaśniejszych dni. Teksty psalmów i modlitw śpiewałem, by to trwało dłużej. „Hantabiles mi fuerant instificationes Tuae in loco peregratio-nis meae". Pomyślałem sobie, że trzeba było aż takich przeżyć, by z tak wielkim pietyzmem odmawiać codzienną kapłańską modlitwę. Nigdy bowiem w życiu nie odmawiałem, a raczej nie śpiewałem brewiarza tak pobożnie, jak w tych właśnie czasach.

Ale w więzieniu, mimo potwornej monotonii, zdarzają się różne „urozmaicenia". Oto pewnego wieczoru znów mnie zaciągnięto do tego biura, z którym wiązałem najgorsze wspomnienia. Za biurkiem siedział jakiś szpakowaty, nieznany mi dotąd ubek i od razu zapytał: „Przez kogo wy tu macie kontakt z robotnikami pracującymi w andrychowskiej fabryce?". Spojrzałem na niego zdziwiony i odpowiedziałem dość niepokornie: „Dziwię się pańskiemu pytaniu. Ja tu siedzę za siedmioma kratami i pan uważa, że ja się mogę kontaktować z robotnikami w Andrychowie?".

„Nie udawajcie niewiniątka, ktoś ze służby więziennej albo z personelu wytwórni obuwia może wam to ułatwiać. Wy klechy wszystko potraficie" - skomentował. Następnie odczytał mi pismo, które trzymał w ręce, w którym robotnicy z Andrychowskich Zakładów Przemysłu Bawełnianego zwracali się do władz więziennych z prośbą o to, bym w więzieniu był traktowany ulgowo. W zamian za to obiecywali wypracować 120 proc. normy.

Łzy mi napłynęły do oczu, gdy wysłuchałem treści tego pisma. „My już postaramy się o ulgi, bo zasłużyliście sobie na nie" - cynicznie skomentował moją reakcję ubek. Na to odrzekłem: „Pan jest opiekunem i przyjacielem ludu robotniczego, ja zaś w waszej opinii największym wrogiem. Ciekaw jestem, czy gdyby pan siedział w więzieniu, to robotnicy również za panem prosiliby o ulgi?". „Wyście wszyscy jednacy" - z tymi słowy kazał oddziałowemu odprowadzić mnie do celi.

Kładąc się spać na więziennej pryczy, gorąco modliłem się za tych prostych ludzi, którzy najlepiej rozumieli ludzką niedolę. Przypomniały mi się słowa Wokulskiego z Lalki B. Prusa: „Gdy wszystko na świecie człowieka opuści, pozostały mu jeszcze trzy rzeczy: Bóg, ziemia i prosty człowiek".

Spis treści

Najświętsze przeżycie

Źródłem wielkiej i niespodziewanej radości w szarzyźnie więziennego życia była tzw. wypiska/Jeśli ktoś miał na koncie własne pieniądze przesłane z domu lub zarobione w więzieniu, mógł sobie kupić raz w miesiącu w kantynie więziennej Jak to już wcześniej wspomniałem, pewne produkty żywnościowe, których w sklepie już nikt by nie kupił. Były to zepsute owoce, spleśniałe ogórki, Nadgniłe pomidory i od czasu do czasu pół kilograma cukru i kilogram cebuli. Bywała czasem końska kiełbasa.

Pewnego razu, odbierając zakupiony towar od ks. Andrzeja Zachyty z diecezji częstochowskiej, który jako więzień pracował w kantynie, usłyszałem wypowiadane szeptem słowa:

„Zaglądnij do cukru". Nie rozumiałem o co chodzi, ale po przybyciu do celi, ostrożnie i w tajemnicy przed kolegami wysypałem cukier do miski. I oto oczom nie wierzę. W białym papierku zawinięta hostia mszalna i w maleńkiej fiolce po lekarstwie jakiś płyn. To wino gronowe, a więc materia do odprawienia Mszy św.

Nie mogłem uwierzyć w to, co się stało. Długo oglądałem podrzucone dary, jednocześnie bojąc się, by współlokatorzy tego nie dostrzegli. Ukryłem je w małym kartonowym pudełku, w obawie, by krucha hostia się nie połamała i schowałem do wnętrza siennika. Tam było najbezpieczniej, tym bardziej że sypiałem na trzeciej pryczy piętrowej, a więc najwyżej, pod samym sufitem, i nikt z dolnych prycz nie mógł mnie obserwować.

Do późnej nocy rozmyślałem nad zagadką, w jaki sposób do mnie dotarł ten skarb i w ogóle jak dotarł do więzienia? Nie odkryłem tej tajemnicy do końca mego pobytu w więzieniu, dopiero na wolności opowiedział mi wszystko jeden ze współwięźniów, który był w tę akcję wtajemniczony. Otóż towar do więziennej kantyny dowoził osobiście i kontrolował sekretarz partii w Strzelcach Opolskich. Musiał to być człowiek zaufany, ponieważ kantyna była jedynym miejscem, do którego z towarem można było przemycić niebezpieczne akcesoria, jak piłkę do przecięcia krat, nóż, a nawet broń.

Towarzysz sekretarz pilnie więc badał i przeglądał towar, zanim znalazł się w kantynie. A jednak to on podrzucił nam, czterem księżom, hostię i wino, byśmy mogli w tych ponurych kazamatach odprawić Najświętszą Ofiarę. Dziękowałem Bogu za tego dobrego człowieka, za radość i pokrzepienie, jakie nam sprawił. Teraz chodziło tylko o stronę techniczną, jak to urządzić, by nie „wpaść", by nie zauważyli tego towarzysze niedoli, bo wśród nich był kapuś.

„Paramenty" liturgiczne, jeśli je tak można nazwać, były już gotowe: kielich - to szklanka po musztardzie idealnie wymyta, patena - kawałek gdzieś zdobytej tekturki, korporał - to nieduży arkusz papieru, który otrzymywałem raz w miesiącu do napisania listu, i to wszystko. Zdawało mi się, że w obozach koncentracyjnych księża mieli lepsze „paramenty", bo oglądałem kielichy wykonane z drewna lub metalu. W więzieniu stalinowskim takich możliwości nie było. Zniszczony mszalik z UNRRY miałem w sienniku. Patrząc na to wszystko modliłem się: „Panie Jezu, wybacz to ubóstwo, ale Tobie nie jest ono dziwne".

Zdecydowałem, że Mszę św. odprawię w Święto Zmartwychwstania Pańskiego, które właśnie się zbliżało. Rozpocząłem więc moje „preparatio ad Missam" (przygotowanie do Mszy św.), które trwało przez cały Wielki Tydzień. Jeszcze nigdy w życiu nie przygotowywałem się tak do Mszy św. i nigdy nie czułem się tak niegodny, by Ją sprawować. Z bijącym sercem oczekiwałem na tę chwilę, kiedy Zmartwychwstały Pan przyjdzie do naszej smutnej celi, by nas pocieszyć i pokrzepić. Było mi żal, że w tej Mszy św. nie mogą uczestniczyć wszyscy obecni w celi, ale w ten sposób naraziłbym ludzi, którzy o tym pomyśleli, byśmy otrzymali hostię i wino.

Nadeszła wreszcie Wielkanoc 1955 r. Prawie całą noc nie spałem z wrażenia, a równocześnie obawiając się, by nie strącić na ziemię „paramentów", które ułożyłem na kocu służącym za okrycie. Była godzina piąta rano. Z pobliskiego kościoła parafialnego w Strzelcach Opolskich dochodził stłumiony głos dzwonów. To był znak, że procesja rezurekcyjna ruszyła. W pozycji klęczącej rozpocząłem: „In nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti. Et introibo ad altare Dei".

Nie potrafię przekazać ani ustnie, ani pisemnie, co wówczas odczuwałem, odprawiając w tej pozycji i w tych okolicznościach Mszę św. Wszystko, co próbowałem napisać, jest zaledwie dotknięciem tego, co przeżyłem. Jedynie Bóg zna w pełni moje wewnętrzne doznania z tamtych chwil. Niech więc one pozostaną w moim i Jego Sercu.

Przez wąską szybę okienka więziennego przedzierały się wiosenne promyki słońca. Służyły one za świece w czasie Najświętszej Ofiary. Ćwierkające wróbelki na dziedzińcu więziennym i na dachu śpiewały Wesoły nam dziś dzień nastał. Pode mną chrapali moi kompanii i nawet im na myśl nie przyszło, co się dzieje w naszej celi. Tak bardzo chciałem sobie z Panem Zmartwychwstałym porozmawiać, ale już jeden z więźniów wstał i usiadł na pryczy. Wielkie misterium spotkania kapłana z Najwyższym Kapłanem w czasie wielkanocnej Eucharystii dobiegło końca. Pozostało tylko w sercu wielkie dziękczynienie i świadomość tego, że wolność jest bliska. Powtarzałem więc fragment dziękczynnego psalmu:

„Na wieki będę sławił Twe Imię Panie,

bo wielkie było dla mnie Twoje

miłosierdzie, a życic moje wyrwałeś z otchłani" (Ps 86).

Po Świętach Wielkanocnych jakoś rozjaśniło się moje życie więzienne. Serce było pełne dziękczynienia za wielką łaskę Mszy św. Opuścił mnie nastrój przygnębienia i beznadziejności. Do Mszy św., którą odprawiłem, użyłem tylko pół hostii i połowę wina. Drugą połowę materii mszalnej ukryłem i zabezpieczyłem skrzętnie w sienniku, by jej użyć - jak Bóg pozwoli - na Pasterkę. Nie wiedziałem jeszcze, że już hostie i wino będę miał na Boże Narodzenie w obfitości.

Zbliżał się dzień dwudziesty października 1955 r., święto patronalne archidiecezji krakowskiej, uroczystość św. Jana z Kęt, do którego od dawna miałem i mam do dziś wielkie nabożeństwo. Do niego modliłem się gorąco przed zdaniem matury, jego prosiłem o pomoc przy zdawaniu egzaminów w czasie studiów teologicznych i zawsze bywałem wysłuchany. W dniu jego święta zbudziłem się wcześniej jeszcze przed pobudką i usiadłem na pryczy. Miałem tej nocy dziwny sen. Otóż śniło mi się, że wychodziłem na wolność i w magazynie więziennym, po otwarciu mego worka, nie miałem się w co ubrać. W worku pozostały tylko stare spodnie, koszula i filcowe buty, które zabrałem z domu przy aresztowaniu. Ubrano mnie więc w jakieś łachmany i tak wyszedłem za bramę więzienną. I oto we śnie ukazuje się moja matka, która na ręce niesie sutannę, płaszcz oraz jesionkę. W tym momencie zbudziłem się. Nigdy do snów nie przywiązywałem większej wagi, choć dla więźniów często miały one wielkie znaczenie. Tym razem i ja zadumałem się nad tą jawą senną i czułem się nią zafrapowany.

Opowiedziałem swój sen towarzyszowi niedoli, zawodowemu złodziejowi, on zaś ze stoickim spokojem orzekł swoim żargonem: „Idziecie dzisiaj na wolność, frajerze". Zamilkłem i zamyśliłem się. Wolność po pięciu latach była już dalekim celem, dalekim światłem za gęstymi chmurami i czasem się zdawało, że już przestała istnieć. Świat wydawał się jednym olbrzymim więzieniem, w którym słychać tylko szczęk kluczy i huk zamykanych drzwi celi. Dzień rozpoczął się i popłynął normalnie, szaro i smutno. Przed południem jeszcze jakieś słabe przebłyski wolności pojawiały się w moich myślach, ale powoli zaczęły gasnąć.

Takie były zwyczaje, że jeśli ktoś wychodził z więzienia na wolność, to zjawiał się w celi przed południem fryzjer, który strzygł i golił więźnia. Zazwyczaj więzień już coś wcześniej wiedział, że zostanie zwolniony. W moim przypadku nic takiego nie miało miejsca. W czasie obiadu zagadnąłem mego proroka wolności, że już go zawodzą prognozy, ale on nadal uparcie twierdził: „Dzisiaj pójdziesz frajerze na wolność".

Po południu intensywne marzenie o wolności już odpłynęło, gdy nagle w żelaznych drzwiach zazgrzytał klucz i zjawił się oddziałowy z jakimś pismem w ręce. „Sanak, pakujcie się" - warknął regulaminowo. „A dokąd, panie oddziałowy?" - zapytałem. „Dowiecie się później" - odpowiedział ponuro.

Serce biło mi jak młot. Ręce mi się trzęsły, gdy zabierałem najuboższy majątek na świecie, łyżkę, miskę, czapkę i koc. I właśnie zwijając koc, zawahałem się. W tym okresie, przed zimą trwała akcja renowacji wszystkich koców, bo niektóre się już rozpadały. Więźniowie, którzy się tym zajmowali, wiedzieli, że często przebywam na pojedynkach, dlatego pomiędzy dwa stare koce wszyli koc nowy i powstał rodzaj kołdry. Jakżeż dziękowałem Opatrzności za ten dar. Wychodząc z celi można było zabrać koc, byle go później oddać. I tu znalazłem się w rozterce. Zostawić ten wartościowy koc tym, co w celi zostają, czy też go zabrać, bo przecież nie wiem, co mnie czeka. Dosyć już wymarzłem w pojedynkach. W razie wyjścia na wolność, taki koc zostanie w magazynie, a szkoda, bo mógłby kogoś ochronić przed chłodem nocy.

Przełamałem się jednak i mój koc wręczyłem starszemu więźniowi, który siedział za pobicie żony i stale mi tłumaczył, że naprawdę była „gorsza od biesa". „Masz dziadek wspaniały koc, abyś już nigdy nie bił swojej żony" - oświadczyłem mu na pożegnanie. Rzucił mi się na szyję z podzięką. Pożegnałem i pana złodzieja, który z dumą i pewnością siebie zadeklarował: „A nie mówiłem ci frajerze, że idziesz na wolność". Wyszedłem z sali. Nogi mi drżały, ale jeszcze nie byłem pewny, czy to wolność, czy też znowu przeprowadzka do innego kryminału.

Skierowano mnie do magazynu, gdzie już z mego worka powyciągano całą zawartość: spodnie, buty filcowe i brudnawą koszulę, które też przez pięć lat przebywały pod kluczem. „Klawisz" wydał komendę: „Zbierajcie się". Teraz już nie miałem wątpliwości, że to wolność. Ale jak wyjść na zewnątrz w spodniach i w koszuli, skoro to przecież dwudziestego października było już dość chłodno. Magazynier rozglądnął się po rozłożonych ciuchach i rzucił we mnie jakąś drelichową bluzę. Była to własność jakiegoś kierowcy, który siedział za spowodowanie katastrofy. Bluza była mocno poplamiona smarem samochodowym i nieco za ciasna. W końcu jednak stanowiła jakieś okrycie, w którym mogłem wyjść na ulicę. Tak wystrojony stawiłem się przed obliczem pana naczelnika, który często mi wróżył, że palma mu urośnie na dłoni, jeśli wyjdę z więzienia.

Teraz wręczył mi jakiś świstek, na którym wypisano, że Józef Sanak po odbyciu pięciu lat więzienia, decyzją Rady Państwa zostaje warunkowo zwolniony, z zawieszeniem pozostałych trzech lat kary na trzy lata. Komentarz był następujący: „Widzicie jak Polska Ludowa jest wyrozumiała! Macie jeszcze trzy lata do odsiedzenia a już idziecie na wolność". Ponuro odpowiedziałem mojemu długotrwałemu gnębicielowi: „To jest taka wyrozumiałość, jakby mi ktoś złośliwie uciął jedną nogę i powiedział, widzicie jacy jesteśmy dobrzy, mogliśmy ci uciąć obie nogi, ale ucięliśmy tylko jedną. Czy pan naczelnik może mi jednak odpowiedzieć, za co ucięto mi tę jedną nogę?". „Idźcie i nie odgryzajcie się, bo możecie tu jeszcze wrócić" - odparł swoim tonem władca więzienia w Strzelcach Opolskich. To mówiąc podał mi rękę, aleja tej „czcigodnej" prawicy nie uścisnąłem i rzekłem: „Gorszemu niż bandyta ręki się nie podaje". Z tymi słowami skierowałem się do bramy więziennej, w której otwarły się nieduże zardzewiałe drzwiczki i wysunąłem się na wolność.

Spis treści

Pierwsze kroki na wolności

Stałem przez chwilę przed tą wielką bramą, która przypominała zacięte usta złego człowieka i nie wiedziałem, co począć. Drżałem na całym ciele i mrużyłem oczy rażone blaskiem dawno nie widzianego słońca. Wreszcie chwiejnym krokiem ruszyłem w stronę kościoła, z którym tylekroć łączyłem się duchowo, bo moja więzienna cela znajdowała się w stosunkowo bliskiej odległości. Kościół był zamknięty, więc udałem się do plebani i zadzwoniłem do ks. proboszcza. Starszy kapłan w sutannie otwarł drzwi i mierząc mnie od stóp do głów, zapytał czego sobie życzę. Pokazałem mu mój glejt więzienny i oświadczyłem, że jestem kapłanem z Andrychowa, który tu w pobliskim więzieniu przez trzy ostatnie lata spoglądał na kościół i słuchał jego dzwonów. „Tacy księża jak pan zjawiają się tu u nas bardzo często" - skwitował i zamknął drzwi przed moim nosem. Nie dziwiłem się mu, bo przecież mój wygląd nie zasługiwał na inne traktowanie.

Zamiast się cieszyć odzyskaną wolnością, tak wymarzoną, ogarnęła mnie jakaś apatia i pustka. Myślałem: „A może ja się już nie nadaję do pracy i w ogóle do życia na wolności?". Stałem tak chwilę bezradnie, lecz oto przecieram oczy i trudno mi uwierzyć w to, co widzę. W moją stronę podąża matka, która niesie na ręce sutannę i płaszcz. „Czyżby mój sen się spełnił?" - pomyślałem. Zawiadomiono ją o moim zwolnieniu warunkowym, więc natychmiast przywiozła mi okrycie i zgłosiła się do więzienia. Tam jej powiedziano, że już wyszedłem, więc intuicyjnie udała się do pobliskiego kościoła. Splotły się nasze ramiona w serdecznym uścisku i stłumiony szloch towarzyszył nam przez dłuższą chwilę. Trudno było nawet dobrać słowa na powitanie. Łzy i szloch wyrażały całą treść naszej wspólnej pięcioletniej udręki. Matka przytuliła mnie do serca.

W przedsionku kościoła ubrałem sutannę. Wydawała mi się najwspanialszym strojem, jaki kiedykolwiek w życiu nosiłem. Teraz już wspólnie z mamą zastukaliśmy do plebani. Tym razem drzwi otwarł inny kapłan, którym okazał się tutejszy proboszcz, ks. Zenon Zbanuszek. Przyjął nas bardzo serdecznie i zaprosił do siebie. Okazało się, że wiedział o moim pobycie w pobliskim więzieniu. Doręczenie księżom hostii i wina do więzienia przez sekretarza partii odbyło się prawdopodobnie z jego inicjatywy, ale nie zdradził się z tym ani słowem. Mogło to być niebezpieczne.

Po tylu latach pierwszy raz zasiadłem po ludzku do stołu i musiałem się uczyć posługiwać nożem i widelcem, bo przez pięć lat jedynym narzędziem do jedzenia była gliniana lub aluminiowa miska i drewniana łyżka. Opowiadaniom i wspomnieniom nie było końca. Noc prawie bezsenna, bo odzwyczaiłem się spać na miękkim tapczanie, z prześcieradłem i pachnącą kołdrą.

Rano kolejne przeżycie, na którego opis słowa za ubogie. Wspólnie z mamą pojechaliśmy na Górę św. Anny. Mama była tam już wcześniej, prosząc swoją patronkę o wolność dla swojego syna. W tym sanktuarium stanąłem po raz pierwszy po pięciu latach przy ołtarzu, by złożyć Najświętszą Ofiarę. U stóp ołtarza klęczała moja mama, a nasze serca wspólnie śpiewały:

„Będę Cię wielbić z całego serca

Panie mój i Boże

I na wieki będę sławić Twoje imię,

Bo wielkie było dla mnie Twoje miłosierdzie

A życie moje wyrwałeś z otchłani" (Ps 86).

Tej, która razem ze mną szła drogą krzyżową,

mej Matce poświęcam

Syn

Jaszczurówka,

klasztor Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego,

w Uroczystość św. Józefa 1999 roku

Spis treści

Strona główna